Bà Huyện Thanh Quan và Nguyễn Khuyến là hai thi sĩ nổi bật của nền văn học Việt Nam, mỗi người đều mang những dấu ấn đặc trưng trong sự nghiệp sáng tác của mình. Tuy viết vào những thời điểm khác nhau và với những bối cảnh xã hội khác nhau, nhưng cả hai bài thơ Qua đèo Ngang và Thu vịnh đều chứa đựng những giá trị nhân văn sâu sắc, phản ánh những suy tư, cảm xúc về thời gian, về thiên nhiên, và về xã hội. Khi nhìn nhận hai tác phẩm này từ góc độ so sánh, ta không chỉ thấy được sự kết hợp giữa yếu tố cổ điển và hiện đại mà còn nhận ra cách mà các thi sĩ sử dụng thiên nhiên như một phương tiện để thể hiện nội tâm và những khát khao, nỗi buồn, và sự cô đơn của con người. Cả hai bài thơ đều mang trong mình một chiều sâu cảm xúc khiến người đọc không thể không suy ngẫm, đặc biệt khi nhìn vào các giá trị ấy trong bối cảnh xã hội hiện đại.
Qua đèo Ngang mở đầu bằng một cảnh thiên nhiên yên tĩnh, đượm buồn với câu thơ: “Bước tới đèo Ngang bóng xế tà, Cỏ cây chen đá, lá chen hoa.” Những hình ảnh như bóng xế tà, cỏ cây chen đá, lá chen hoa không chỉ vẽ lên một bức tranh thiên nhiên đẹp mà còn thể hiện được sự hoang sơ, cô quạnh. Câu thơ này khắc họa không gian hùng vĩ nhưng lại rất tĩnh lặng, như một lời mời gọi vào thế giới nội tâm đầy tâm sự của người phụ nữ. Đèo Ngang không chỉ là một địa danh, mà còn là biểu tượng của sự chia ly, của nỗi cô đơn trong cuộc sống. Những hình ảnh ấy không chỉ phản ánh vẻ đẹp thiên nhiên mà còn là những gợi ý về tâm trạng của tác giả - một người phải xa quê hương, nơi chôn nhau cắt rốn. Nỗi nhớ quê, nhớ những điều thân thuộc, những con người cũ cứ dâng lên trong lòng, khiến tâm hồn bà Huyện Thanh Quan trở nên cô đơn và lặng lẽ. Từ thiên nhiên, bà chuyển đến sự phản chiếu nội tâm, và trong khoảnh khắc ấy, bà đã gửi gắm vào đó những nỗi niềm sâu kín của mình.
Ngược lại, trong Thu vịnh, Nguyễn Khuyến cũng sử dụng thiên nhiên để thể hiện nội tâm, nhưng lại có một chiều hướng khác, mang tính phản tỉnh và tự vấn về xã hội. Mở đầu bài thơ, ông viết: “Rằng xuân tươi, hạ rực rỡ, thu thanh tĩnh,” những câu thơ này không chỉ mô tả mùa thu một cách đặc sắc mà còn chứa đựng sự đối chiếu giữa các mùa, phản ánh sự chuyển mình của thời gian. Mùa xuân tươi, mùa hạ rực rỡ rồi đến mùa thu thanh tĩnh – qua ba mùa, Nguyễn Khuyến dường như muốn nhắc nhở về sự vô thường của thời gian. Nhưng mùa thu không chỉ là một mùa trong năm, mà còn là mùa của sự suy tư, sự buồn bã, của những đổi thay trong tâm hồn. Không gian thanh tĩnh của mùa thu gợi lên sự vắng lặng, khiến người đọc cảm nhận được sự tĩnh mịch trong tâm hồn tác giả. Nguyễn Khuyến, qua đó, không chỉ đang miêu tả cảnh sắc thiên nhiên mà còn đang tự vấn về cuộc sống, về sự thay đổi của xã hội, về những giá trị đã dần phai mờ trong xã hội phong kiến.
Một điểm chung giữa hai bài thơ là việc sử dụng thiên nhiên như một phương tiện để thể hiện cảm xúc và tâm trạng của tác giả. Tuy nhiên, cách thể hiện của mỗi người lại khác nhau. Bà Huyện Thanh Quan chọn cách miêu tả những hình ảnh thiên nhiên một cách trang nhã, thanh thoát, gợi lên sự u buồn trong cuộc sống con người. Câu thơ “Bước tới đèo Ngang bóng xế tà” không chỉ là hình ảnh của một buổi chiều tà mà còn là biểu tượng của sự tạm bợ, sự trôi đi của thời gian và cuộc đời. Cảnh vật im ắng như phản chiếu sự lặng lẽ trong tâm hồn bà. Trong khi đó, Nguyễn Khuyến lại sử dụng mùa thu như một biểu tượng của sự suy tư và tự vấn. Mùa thu trong bài thơ không chỉ mang vẻ đẹp của thiên nhiên mà còn là mùa của sự xao xuyến, của những khắc khoải trong lòng người. Hình ảnh mùa thu không đơn giản chỉ là sự thay đổi của thời gian mà còn là sự đổi thay trong tư tưởng, trong cảm xúc của con người.
Cả hai bài thơ đều là những tác phẩm tiêu biểu cho phong cách thơ cổ điển, nhưng khi đặt vào bối cảnh xã hội hiện đại, chúng lại mang những chiều sâu tư tưởng rất đặc biệt. Qua đèo Ngang có thể được đọc như một lời nhắc nhở về sự cô đơn, về những nỗi mất mát trong cuộc sống. Câu thơ “Bước tới đèo Ngang bóng xế tà” không chỉ mô tả cảnh vật mà còn phản ánh tình trạng xã hội hiện đại, nơi con người dễ dàng cảm thấy lạc lõng, mất phương hướng trong một thế giới đầy biến động. Thời đại ngày nay, sự tách biệt giữa con người và thiên nhiên, giữa con người với nhau, càng làm cho những nỗi buồn và sự cô đơn trong bài thơ trở nên gần gũi hơn bao giờ hết.
Còn với Thu vịnh, mặc dù mang đậm chất cổ điển, nhưng bài thơ lại thể hiện một cái nhìn sắc bén về xã hội và những biến động của cuộc sống. Câu thơ “Rằng xuân tươi, hạ rực rỡ, thu thanh tĩnh” không chỉ là sự miêu tả cảnh vật mà còn là sự phản chiếu về sự trôi đi của thời gian, về sự biến chuyển không ngừng của cuộc sống. Trong bối cảnh xã hội hiện đại, khi mà những giá trị tinh thần đang dần bị lãng quên, những suy tư của Nguyễn Khuyến về sự thay đổi của mùa thu, của thời gian, cũng có thể được đọc như một lời nhắc nhở về sự trân trọng những giá trị bền vững trong cuộc sống, dù cho xã hội có thay đổi.
Về giá trị nghệ thuật, cả hai bài thơ đều sử dụng hình thức thơ Đường luật, nhưng cách mà mỗi tác giả khắc họa thiên nhiên và tình cảm lại rất riêng biệt. Qua đèo Ngang sử dụng lối viết mượt mà, trang trọng, nhưng lại đầy cảm xúc, khiến người đọc cảm nhận được sự buồn bã, cô đơn trong tâm hồn tác giả. Còn Thu vịnh, mặc dù cũng là một bài thơ theo thể Đường luật, nhưng lại mang đến cho người đọc một cảm giác thanh thoát và suy tư sâu sắc về cuộc sống, sự thay đổi của thời gian và xã hội. Trong bối cảnh hiện đại, cả hai bài thơ vẫn giữ nguyên sức hút và giá trị của mình, khiến chúng ta không chỉ chiêm ngưỡng vẻ đẹp của thiên nhiên mà còn suy tư về những vấn đề sâu sắc của cuộc sống.
Như vậy, qua việc so sánh hai bài thơ Qua đèo Ngang và Thu vịnh, ta thấy được sự kết hợp giữa yếu tố cổ điển và hiện đại trong nghệ thuật thơ ca Việt Nam. Cả hai tác phẩm đều thể hiện sự trân trọng thiên nhiên, nhưng cũng đồng thời phản ánh những suy tư, khắc khoải về con người, xã hội và thời gian. Những giá trị này không chỉ có giá trị trong bối cảnh lịch sử mà còn luôn vẹn nguyên sức sống, truyền tải thông điệp sâu sắc cho thế hệ hôm nay. Thơ ca, qua đó, không chỉ là nghệ thuật của những câu chữ, mà còn là nghệ thuật của tâm hồn, của những suy nghĩ sâu lắng và những khát khao không lời.
