“Số đỏ” của Vũ Trọng Phụng là một trong những kiệt tác trào phúng sắc sảo nhất của văn học Việt Nam, tái hiện bức tranh xã hội nửa thực dân nửa phong kiến với đầy rẫy những mâu thuẫn, lố bịch và suy đồi. Với cách viết giàu tính biếm họa, “Số đỏ” không chỉ khắc họa hiện thực xã hội thời kỳ giao thời mà còn kết hợp nhuần nhuyễn các yếu tố cổ điển và hiện đại, tạo nên một tác phẩm vừa hài hước, vừa sâu cay, đồng thời thể hiện tư tưởng nhân văn vượt thời gian.
Giá trị cổ điển trong “Số đỏ” được thể hiện rõ nét qua nghệ thuật châm biếm, phóng đại và bút pháp xây dựng nhân vật điển hình. Tác phẩm kế thừa truyền thống trào lộng trong văn học dân gian và trung đại, nơi tiếng cười được dùng để phê phán những thói hư tật xấu trong xã hội. Vũ Trọng Phụng đã vận dụng xuất sắc nghệ thuật châm biếm qua ngôn ngữ, tình huống và hình tượng nhân vật. Từ nhan đề “Số đỏ”, tác giả đã gợi mở nghịch lý lớn của câu chuyện: Xuân Tóc Đỏ – một kẻ vô học, lưu manh, nhờ vận may mà được tung hô, trở thành “người hùng” trong một xã hội thượng lưu đầy giả tạo. Nhân vật Xuân không chỉ là biểu tượng của những kẻ cơ hội trong xã hội mà còn phơi bày sự rỗng tuếch và suy đồi của tầng lớp quý tộc thành thị. Ngôn ngữ của tác phẩm đậm chất châm biếm, sắc bén đến từng câu chữ. Chẳng hạn, cụ cố Hồng – nhân vật đại diện cho lớp người già nua, bảo thủ – liên tục nhắc đi nhắc lại một câu nói đã trở thành kinh điển: “Biết rồi, khổ lắm, nói mãi!” Câu nói này không chỉ làm bật lên sự nhàm chán và giáo điều mà còn ngầm chỉ trích sự bất lực của tầng lớp già cỗi trước những thay đổi xã hội.
Ngoài ra, các yếu tố cổ điển còn được thể hiện qua bút pháp biếm họa trong việc xây dựng bối cảnh và nhân vật. Bức tranh xã hội trong “Số đỏ” là một biếm họa phóng đại với những nhân vật đại diện cho đủ kiểu người lố bịch. Bà phó Đoan, một phụ nữ được xem là đại diện của tầng lớp văn minh, nhưng lại bị chi phối bởi những dục vọng bản năng thấp hèn. Bà luôn hô hào khẩu hiệu: “Cái gì Tây không có là ta phải bài trừ!”, nhưng chính bà lại là minh chứng cho sự suy đồi đạo đức của xã hội “văn minh nửa vời.” Nhân vật cụ cố Hồng, ông TYPN, bà Văn Minh hay thậm chí ông Phán mọc sừng đều là những hình tượng điển hình của một xã hội bại hoại, nơi đạo đức bị bán rẻ và tiền bạc trở thành thước đo giá trị.
Tuy nhiên, “Số đỏ” không chỉ dừng lại ở những giá trị cổ điển mà còn nổi bật với nhiều yếu tố hiện đại, đặc biệt là tư tưởng nhân văn và cách nhìn nhận xã hội sâu sắc. Vũ Trọng Phụng đã vượt qua giới hạn của văn học trào phúng truyền thống để mổ xẻ một cách tàn nhẫn hiện thực xã hội. Tác phẩm không chỉ phê phán những thói hư tật xấu mà còn vạch trần sự tha hóa của cả một tầng lớp xã hội, từ thượng lưu đến bình dân. Xuân Tóc Đỏ – kẻ lưu manh cơ hội – không phải nhân vật chính diện để người đọc cảm thương, mà là một biểu tượng cho sự đảo lộn giá trị, nơi cái ngu dốt, dối trá lại được tung hô, khen ngợi. Trong một xã hội mà “văn minh” trở thành bình phong che đậy những dục vọng thấp hèn, kẻ xấu xa nhất lại có cơ hội vươn lên trở thành “người hùng”.
Tư tưởng hiện đại của tác phẩm còn thể hiện qua việc phê phán sự giả tạo và những giá trị rởm trong xã hội đương thời. Thông qua những câu nói bất hủ như: “Cái nghề làm chồng này khó lắm chứ đâu phải chơi!” của ông Phán mọc sừng hay sự ngây ngô lố bịch của những phong trào cải cách xã hội, tác giả đã chỉ ra rằng: xã hội không thể thực sự “văn minh” nếu bản chất con người vẫn còn thối nát. Vũ Trọng Phụng đã đi sâu vào các khía cạnh tâm lý, phơi bày sự bất lực và trống rỗng của các nhân vật, làm nổi bật mâu thuẫn giữa hình thức và nội dung.
Một trong những điểm hiện đại khác của “Số đỏ” là cách tác giả sử dụng ngôn ngữ giản dị nhưng đậm tính hàm súc. Ngôn ngữ của Vũ Trọng Phụng vừa mang tính đối thoại, vừa gợi hình, giúp độc giả cảm nhận được sự hài hước mà cũng đầy cay đắng trong từng chi tiết. Những câu văn dài, được viết với giọng điệu châm biếm, vừa gây cười vừa khiến người đọc ngậm ngùi. Điển hình là những đoạn miêu tả cụ cố Hồng đau khổ: “Cụ khóc vì sợ không ai khóc mình, cụ thương mình hơn thương người đã chết.” Những câu văn ấy không chỉ hài hước mà còn phơi bày trần trụi sự ích kỷ và đạo đức giả của con người.
Tóm lại, “Số đỏ” là sự kết hợp hoàn hảo giữa giá trị cổ điển và hiện đại, giữa nghệ thuật châm biếm truyền thống và cái nhìn sâu sắc về xã hội đương thời. Tác phẩm không chỉ là một tiếng cười hài hước mà còn là một tiếng khóc chua xót trước sự tha hóa của con người. Như nhà phê bình Hoài Thanh từng nhận định, Vũ Trọng Phụng là “bậc thầy trong việc phơi bày sự thật,” và “Số đỏ” chính là minh chứng rõ nét nhất cho tài năng xuất sắc ấy. Đọc “Số đỏ”, ta không chỉ được cười mà còn phải suy ngẫm, không chỉ thấy niềm vui mà còn cảm nhận được nỗi đau, để rồi nhận ra rằng, tác phẩm này không chỉ là một bức biếm họa về xã hội mà còn là một bản cáo trạng đanh thép đối với những giá trị rởm, những đạo đức giả trong bất kỳ thời đại nào.
