Nguyễn Du, đại thi hào dân tộc, người được vinh danh là Danh nhân văn hóa thế giới, đã tạo nên kiệt tác “Truyện Kiều”, một viên ngọc sáng chói của văn học trung đại Việt Nam. Không chỉ mang đậm dấu ấn cổ điển của văn học dân tộc, tác phẩm còn chứa đựng nhiều yếu tố hiện đại vượt thời gian. “Truyện Kiều” đã trở thành biểu tượng trường tồn của nghệ thuật ngôn từ, tư tưởng nhân văn và chiều sâu triết lý, vượt xa giới hạn của thời đại mà Nguyễn Du sống.
Trước hết, giá trị cổ điển của “Truyện Kiều” được thể hiện ở nhiều phương diện, từ ngôn ngữ, thi pháp đến việc khắc họa nhân vật và bối cảnh. Hình tượng Thúy Kiều, nhân vật trung tâm của tác phẩm, mang đầy đủ nét đẹp lý tưởng của người phụ nữ trong văn học trung đại. Đoạn thơ tả vẻ đẹp của Kiều là một bức tranh tuyệt mỹ:
“Làn thu thủy, nét xuân sơn,
Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh.”
Thúy Kiều được so sánh với những hình ảnh tự nhiên thanh cao nhất – dòng nước mùa thu, nét núi mùa xuân – tạo nên một vẻ đẹp chuẩn mực theo quan niệm thẩm mỹ truyền thống. Nhưng ẩn sau vẻ đẹp đó là dự cảm về số phận nghiệt ngã của nàng. Câu thơ “Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh” không chỉ là lời ca ngợi mà còn báo hiệu một đời truân chuyên vì nhan sắc vượt trội.
Bên cạnh việc xây dựng nhân vật lý tưởng, “Truyện Kiều” còn mang tinh thần cổ điển rõ nét qua việc sử dụng thể thơ lục bát, thể loại truyền thống mang đậm chất dân tộc. Bằng tài hoa của mình, Nguyễn Du đã nâng thể thơ này lên một tầm cao mới, trở thành phương tiện biểu đạt tinh tế cho những cảm xúc phức tạp, sâu sắc nhất. Câu lục bát trong “Truyện Kiều” vừa giản dị, mượt mà, vừa đầy nhạc điệu và hình ảnh:
“Cỏ non xanh tận chân trời,
Cành lê trắng điểm một vài bông hoa.”
Hai câu thơ tả cảnh mùa xuân nhưng cũng ngầm chứa tâm trạng. Cái nền tươi đẹp, thanh khiết ấy tương phản với số phận bất hạnh của Thúy Kiều, tạo nên sự xót xa cho người đọc.
Không chỉ vậy, các yếu tố ngôn ngữ và thi pháp trong “Truyện Kiều” còn mang đậm dấu ấn văn hóa Á Đông qua việc vận dụng điển tích, điển cố. Những câu thơ như:
“Trời xanh quen thói má hồng đánh ghen”
hay
“Một ngày lạ thói sai nha,
Làm cho khốc hại chẳng qua vì tiền.”
đều thể hiện sự uyên bác của Nguyễn Du, đồng thời phản ánh quan niệm “trời đất bất công” vốn quen thuộc trong văn học cổ điển.
Tuy nhiên, bên cạnh những giá trị cổ điển, “Truyện Kiều” còn nổi bật với những yếu tố hiện đại, đặc biệt là ở tư tưởng nhân văn và cách khắc họa nhân vật. Thúy Kiều không chỉ là một người phụ nữ đẹp mà còn là một con người có chiều sâu nội tâm, ý thức mạnh mẽ về tình yêu, hạnh phúc và số phận. Ở nàng, ta thấy được sự giằng xé của một con người hiện đại giữa lý trí và con tim, giữa bổn phận và khát vọng cá nhân. Khi bán mình chuộc cha, Kiều đã phải đấu tranh gay gắt trong tâm hồn, đau đớn đến tột cùng:
“Đau đớn thay phận đàn bà,
Lời rằng bạc mệnh cũng là lời chung.”
Câu thơ không chỉ là tiếng khóc thương cho Thúy Kiều mà còn là tiếng nói lên án xã hội phong kiến bất công, nơi mà số phận con người, đặc biệt là phụ nữ, bị định đoạt bởi những thế lực tàn bạo.
Nguyễn Du đã vượt qua giới hạn của tư duy trung đại khi đặt con người – với mọi khát vọng, đau khổ, và phẩm giá – vào trung tâm của tác phẩm. Nếu trong văn học cổ điển, con người thường bị chi phối bởi ý trời hay đạo lý phong kiến, thì trong “Truyện Kiều”, số phận con người được lý giải qua những yếu tố xã hội và tâm lý. Câu nói nổi tiếng:
“Bắt phong trần phải phong trần,
Cho thanh cao mới được phần thanh cao.”
là một tuyên ngôn hiện thực sâu sắc, chỉ rõ nguyên nhân của mọi bi kịch chính là sự bất công của xã hội.
Một điểm nhấn hiện đại khác trong “Truyện Kiều” là cách Nguyễn Du khắc họa mối tình giữa Thúy Kiều và Kim Trọng. Đây không phải là mối tình mang tính giáo huấn hay phục tùng đạo đức như trong văn học phong kiến, mà là mối tình dựa trên sự đồng điệu tâm hồn và khát vọng tự do. Tình yêu của họ, dù ngắn ngủi và bi thương, vẫn để lại những khoảnh khắc đẹp, tinh tế:
“Người đâu gặp gỡ làm chi,
Trăm năm biết có duyên gì hay không.”
Cách Nguyễn Du nhìn nhận tình yêu như một yếu tố thiêng liêng, vượt lên mọi ràng buộc, chính là tư tưởng mang tính đột phá, thể hiện chiều sâu nhân văn vượt thời đại.
Ngoài ra, ngôn ngữ của Nguyễn Du, dù mang nhiều yếu tố cổ điển, vẫn toát lên sự gần gũi và khả năng diễn đạt những trạng thái tâm lý phức tạp của con người. Ông đã sử dụng những câu thơ ngắn gọn nhưng giàu sức gợi để diễn tả nỗi đau, sự day dứt, và cả những mâu thuẫn nội tâm:
“Nỗi riêng riêng những bàn hoàn,
Dầu chong trắng đĩa lệ tràn thấm khăn.”
Sự kết hợp giữa hình ảnh thơ giản dị và cảm xúc mãnh liệt đã tạo nên một ngôn ngữ đầy sức sống, vừa quen thuộc, vừa mới mẻ, khiến “Truyện Kiều” vượt qua rào cản của thời gian để đến với độc giả hiện đại.
Sự hòa quyện giữa giá trị cổ điển và hiện đại đã làm nên sức hấp dẫn bất tận của “Truyện Kiều”. Tác phẩm không chỉ là một áng thơ đẹp mà còn là một tuyên ngôn nhân đạo lớn lao, một bức tranh hiện thực sắc nét về xã hội phong kiến và một hành trình khám phá chiều sâu tâm hồn con người. Chính điều đó đã khiến “Truyện Kiều” trở thành một kiệt tác mang tầm vóc toàn cầu, nơi mà mọi giá trị văn học, nghệ thuật và triết lý đều đạt đến độ chín muồi.
Như lời khẳng định của Hoài Thanh:
“Truyện Kiều còn, tiếng ta còn. Tiếng ta còn, nước ta còn.”
“Truyện Kiều” mãi mãi là một ánh sáng soi rọi nền văn học Việt Nam, là niềm tự hào và bài học quý giá về nghệ thuật và nhân sinh cho mọi thế hệ học sinh, đặc biệt là những tâm hồn yêu văn chương đang trên hành trình khám phá và làm giàu tri thức của mình.
