“Thà chết vinh còn hơn sống nhục” – tinh thần ấy không chỉ là kim chỉ nam cho bao thế hệ người Việt Nam yêu nước mà còn là lời tuyên ngôn bất diệt về lòng tự tôn dân tộc. Trong “Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu”, Nguyễn Ái Quốc đã dựng lên một cuộc đối thoại giả tưởng giữa kẻ đại diện cho quyền lực thực dân và bậc chí sĩ yêu nước. Tác phẩm không đơn thuần là một câu chuyện trào phúng, mà còn là bản tuyên ngôn nghệ thuật sắc bén, kết tinh của tư duy cổ điển và hiện đại, của truyền thống bất khuất và tinh thần đấu tranh không ngừng nghỉ. Giữa không khí tù ngục, nơi lý tưởng tự do dường như đã bị bóp nghẹt, Phan Bội Châu vẫn hiện lên như một tượng đài của khí phách, trong khi Va-ren chỉ là hình bóng mờ nhạt, kệch cỡm của một chính quyền sắp suy tàn.
Nguyễn Ái Quốc đã khắc họa Va-ren như một biểu tượng của sự đạo đức giả và mục nát. Từ những lời hứa hẹn rỗng tuếch đến thái độ ngạo mạn, Va-ren hiện lên như một diễn viên tồi trên sân khấu chính trị, với trò diễn vụng về không che giấu nổi bản chất thực dân. “Ta sẽ lo cho ngài,” lời hứa ấy của Va-ren không chỉ là một trò lố bịch, mà còn là minh chứng rõ ràng cho sự trơ trẽn và bất lực của những kẻ cai trị khi đối diện với một nhân cách lớn. Ở Va-ren, người ta không thấy được phẩm chất của một nhà lãnh đạo, mà chỉ thấy sự vụ lợi, yếu đuối và giả dối đến mức lố bịch. Qua nhân vật này, Nguyễn Ái Quốc đã vạch trần bộ mặt thật của chế độ thực dân, phơi bày sự bất lực của chúng trước tinh thần yêu nước mạnh mẽ như một ngọn lửa không thể dập tắt.
Ngược lại với sự kệch cỡm của Va-ren là sự im lặng bất khuất của Phan Bội Châu. Trong không gian chật hẹp của nhà tù, giữa những lời lẽ thao thao bất tuyệt của Va-ren, Phan Bội Châu không nói một lời. Nhưng chính sự im lặng ấy lại là ngôn ngữ mạnh mẽ nhất, sắc bén nhất. Nó không chỉ là sự khinh bỉ dành cho những kẻ đại diện cho sự áp bức mà còn là tuyên ngôn rõ ràng rằng lý tưởng tự do và lòng yêu nước không thể bị khuất phục. Trong văn hóa phương Đông, sự im lặng mang một sức nặng lớn lao. Đó không phải là sự bất lực, mà là thái độ của người trí thức khi đứng trước những điều họ không cần hạ mình để trả lời. Phan Bội Châu trong tác phẩm không chỉ là một nhân vật lịch sử, mà còn là biểu tượng bất diệt cho lòng yêu nước và khí phách của dân tộc Việt Nam. Sự im lặng ấy là lời đáp trả đầy kiêu hãnh trước những chiêu trò của Va-ren, là sự thể hiện rõ ràng nhất rằng một người có thể bị giam cầm về thể xác nhưng tâm hồn và lý tưởng thì không bao giờ bị khuất phục.
Tác phẩm của Nguyễn Ái Quốc không chỉ có giá trị trong việc vạch trần bản chất của thực dân mà còn mang đến một bài học sâu sắc về lòng yêu nước và tinh thần bất khuất. Trong bối cảnh xã hội đương thời, khi mà nhiều người có thể bị dao động bởi sự đe dọa hay cám dỗ, hình ảnh Phan Bội Châu hiện lên như một ngọn hải đăng dẫn đường, khẳng định rằng lý tưởng dân tộc luôn lớn lao hơn mọi lợi ích cá nhân. Nhưng không chỉ dừng lại ở đó, Nguyễn Ái Quốc còn để lại cho thế hệ sau một bài học về nghệ thuật đấu tranh. Qua hình ảnh Va-ren và Phan Bội Châu, tác phẩm cho thấy rằng cuộc chiến giữa những kẻ áp bức và những người yêu nước không chỉ là cuộc chiến về vũ lực mà còn là cuộc chiến về tinh thần, về ý chí. Kẻ mạnh không phải là kẻ có quyền lực trong tay, mà là kẻ có lý tưởng cao cả và không ngừng đấu tranh vì lý tưởng ấy.
Ngày nay, khi đọc lại “Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu”, chúng ta không chỉ thấy được một bức tranh sinh động về xã hội thực dân mà còn cảm nhận được hơi thở của thời đại, nơi lòng yêu nước và khát vọng tự do cháy bỏng trong từng câu chữ. Câu chuyện không chỉ thuộc về quá khứ, mà còn là lời nhắc nhở mạnh mẽ rằng, trong bất kỳ hoàn cảnh nào, tinh thần dân tộc, lòng kiên định với lý tưởng vẫn là sức mạnh lớn lao nhất để đối diện với mọi thách thức. Phan Bội Châu đã không cần nói một lời, nhưng qua ngòi bút của Nguyễn Ái Quốc, sự im lặng ấy vẫn vang vọng đến hôm nay, như một lời kêu gọi đấu tranh, như một khúc ca tự hào của dân tộc Việt Nam không bao giờ chịu khuất phục trước bất kỳ kẻ thù nào.