BÀI 9: MỘT SỐ NỀN VĂN MINH CỔ TRÊN ĐẤT NƯỚC VIỆT NAM
PHẦN I: CÁC CÂU HỎI TRONG SGK
MỞ ĐẦU BÀI HỌC
CH:
Vào hơn 2000 năm trước, ba nền văn minh lớn đã hình thành và phát triển trên lãnh thổ Việt Nam, gắn liền với ba quốc gia cổ. Các hiện vật như trong Hình 1 là những chứng cứ quý báu để tìm hiểu về các nền văn minh này. Từ những hiện vật này, em có thể liên tưởng đến nền văn minh nào? Hãy chia sẻ về những thành tựu nổi bật của các nền văn minh này mà em biết.
Vào hơn 2000 năm trước, ba nền văn minh lớn đã hình thành và phát triển trên lãnh thổ Việt Nam, đó là nền văn minh Đông Sơn, nền văn minh Chăm-pa và nền văn minh Óc Eo. Những hiện vật mà bạn đề cập, như các đồ vật trang trí, vũ khí, và công cụ sản xuất, đều là những chứng cứ quý báu giúp chúng ta tìm hiểu về các nền văn minh này. Dưới đây là những thông tin chi tiết về từng nền văn minh và những thành tựu nổi bật của chúng:
1. Nền văn minh Đông Sơn (Khoảng 1000 TCN - 200 CN)
Văn minh Đông Sơn là một trong những nền văn minh lớn của Việt Nam cổ đại, phát triển chủ yếu ở khu vực miền Bắc và các vùng ven biển Đông Bắc. Nền văn minh này được đặt tên theo địa danh Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa, nơi phát hiện ra những hiện vật nổi bật của nền văn minh này.
Các thành tựu nổi bật của nền văn minh Đông Sơn:
Trống đồng Đông Sơn: Đây là một trong những thành tựu nổi bật nhất của nền văn minh Đông Sơn. Trống đồng được chế tác tinh xảo với các hoa văn trang trí phong phú, đặc biệt là những hình ảnh về các hoạt động lễ hội, chiến tranh và đời sống sinh hoạt. Trống đồng Đông Sơn không chỉ có giá trị về mặt nghệ thuật mà còn là chứng cứ về tổ chức xã hội, tôn giáo và tín ngưỡng của người xưa.
Chế tác công cụ bằng đá và đồng: Nền văn minh Đông Sơn nổi bật với khả năng chế tạo công cụ, vũ khí và đồ dùng sinh hoạt bằng đồng. Các vật phẩm như dao, kiếm, rìu đồng cho thấy trình độ chế tác kim loại cao của người Đông Sơn.
Nền nông nghiệp phát triển: Người dân Đông Sơn đã phát triển nghề trồng lúa nước, một trong những yếu tố quan trọng thúc đẩy sự phát triển của nền kinh tế nông nghiệp trong khu vực.
2. Nền văn minh Chăm-pa (Khoảng thế kỷ 2 - thế kỷ 17)
Nền văn minh Chăm-pa phát triển ở khu vực miền Trung Việt Nam, với các vương quốc Chăm Pa lớn như Đồ Bàn, Vijaya. Nền văn minh này có ảnh hưởng lớn từ Ấn Độ, nhưng đồng thời cũng giữ được những đặc điểm riêng biệt của văn hóa dân tộc.
Các thành tựu nổi bật của nền văn minh Chăm-pa:
Kiến trúc tháp Chàm: Một trong những thành tựu nổi bật của văn minh Chăm-pa là các công trình kiến trúc tháp Chàm, được xây dựng bằng gạch nung và trang trí với những họa tiết, hình ảnh tôn giáo đặc sắc. Các tháp như tháp Pô Klong Garai, tháp Mỹ Sơn, tháp Pô Inư Nagar là những biểu tượng nổi bật của nền văn minh này.
Tượng và điêu khắc Chăm: Các tác phẩm điêu khắc Chăm-pa rất tinh xảo, đặc biệt là các tượng thần Hindu và Phật giáo, phản ánh ảnh hưởng mạnh mẽ của Ấn Độ giáo và Phật giáo trong đời sống tôn giáo của người Chăm.
Nền kinh tế thương mại và giao lưu quốc tế: Nền văn minh Chăm-pa là một trung tâm thương mại lớn trong khu vực Đông Nam Á, giao thương với nhiều quốc gia khác như Ấn Độ, Trung Quốc, và các quốc gia Đông Nam Á. Người Chăm rất giỏi trong việc chế tạo đồ gốm sứ và vàng bạc, cũng như trong nghề làm vải.
3. Nền văn minh Óc Eo (Khoảng thế kỷ 1 - thế kỷ 7)
Văn minh Óc Eo là một nền văn minh cổ phát triển ở khu vực đồng bằng sông Cửu Long, đặc biệt là ở khu vực An Giang, nơi có các di tích khảo cổ Óc Eo nổi tiếng. Đây là nền văn minh đặc trưng của người Phù Nam, một vương quốc lớn ở Đông Nam Á cổ đại.
Các thành tựu nổi bật của nền văn minh Óc Eo:
Đồ gốm và kim loại: Người Óc Eo rất nổi tiếng về nghệ thuật chế tác đồ gốm, đặc biệt là những sản phẩm gốm mỹ nghệ tinh xảo. Ngoài ra, người Óc Eo còn chế tạo các vật phẩm từ kim loại, đá quý, vàng và bạc.
Hệ thống thủy lợi và nông nghiệp: Văn minh Óc Eo cũng đặc biệt nổi bật trong lĩnh vực nông nghiệp, với hệ thống thủy lợi và kênh rạch giúp điều hòa nước và phục vụ cho trồng trọt, nuôi trồng thủy sản.
Giao thương và văn hóa Ấn Độ: Văn minh Óc Eo có mối quan hệ mật thiết với Ấn Độ, thể hiện rõ trong các tác phẩm nghệ thuật, văn hóa tôn giáo và các ghi chép sử sách. Các tượng Phật và các tượng thần Hindu được tìm thấy ở Óc Eo cho thấy ảnh hưởng mạnh mẽ của Ấn Độ đối với văn hóa Óc Eo.
Ý nghĩa của các thành tựu này đối với cuộc sống hiện nay
Những thành tựu của các nền văn minh này có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong việc giúp chúng ta hiểu về quá khứ, về cách thức tổ chức xã hội, đời sống văn hóa và tôn giáo của tổ tiên. Các di tích và hiện vật khảo cổ từ các nền văn minh Đông Sơn, Chăm-pa và Óc Eo không chỉ là những minh chứng về trình độ phát triển của các nền văn minh cổ đại mà còn cung cấp thông tin quý báu về sự giao lưu văn hóa, ảnh hưởng của các nền văn hóa lớn như Ấn Độ và Trung Quốc đối với khu vực Đông Nam Á.
Hơn nữa, các thành tựu này giúp chúng ta nhận ra giá trị của di sản văn hóa trong việc bảo tồn và phát triển các giá trị truyền thống. Những kỹ thuật chế tác, các công trình kiến trúc và những giá trị văn hóa của các nền văn minh cổ này là nguồn cảm hứng và bài học quý giá trong việc xây dựng, bảo vệ và phát triển các nền văn hóa đương đại.
HÌNH THÀNH KIẾN THỨC
Văn minh Văn Lang – Âu Lạc
a) Cơ sở hình thành
CH:
Văn minh Văn Lang – Âu Lạc đã được hình thành và phát triển dựa trên những cơ sở nào?
Văn minh Văn Lang – Âu Lạc đã được hình thành và phát triển dựa trên nhiều cơ sở, bao gồm các yếu tố tự nhiên, xã hội, kinh tế, văn hóa và lịch sử. Các yếu tố này cùng tạo nên nền tảng vững chắc cho sự phát triển của một nền văn minh cổ đại ở khu vực Đông Nam Á, đặc biệt là trên lãnh thổ của Việt Nam hiện nay.
Đầu tiên, yếu tố tự nhiên đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành và phát triển của Văn minh Văn Lang – Âu Lạc. Khu vực sống của người dân Văn Lang – Âu Lạc, bao gồm các đồng bằng, ven sông, vùng đồi núi và bờ biển, đã tạo điều kiện thuận lợi cho việc phát triển nông nghiệp, đặc biệt là trồng lúa nước. Nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú, từ đất đai màu mỡ đến các hệ sinh thái sông nước, đã cung cấp đủ điều kiện cho việc canh tác và sinh sống. Những con sông lớn như sông Hồng và sông Mã không chỉ giúp tạo ra các khu vực canh tác phì nhiêu mà còn thuận lợi cho việc giao thương, trao đổi giữa các cộng đồng.
CH:
Khai thác các hình 3 – 8 và thông tin trong mục, hãy nêu những thành tựu tiêu biểu của nền văn minh Văn Lang – Âu Lạc.
1. Thành tựu trong lĩnh vực nông nghiệp
Văn Lang – Âu Lạc đã đạt được những thành tựu quan trọng trong nông nghiệp, đặc biệt là trồng lúa nước. Các công cụ sản xuất nông nghiệp, như cày bừa bằng sức kéo, đã được sử dụng rộng rãi và phát triển. Các công trình thủy lợi như đập, kênh mương được xây dựng để kiểm soát nước, cung cấp nước cho ruộng lúa, giúp tăng năng suất cây trồng. Hệ thống canh tác lúa nước và kỹ thuật trồng trọt phát triển mạnh mẽ, đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp nguồn lương thực dồi dào cho cư dân Văn Lang – Âu Lạc.
2. Thành tựu trong ngành thủ công mỹ nghệ
Người dân Văn Lang – Âu Lạc đã phát triển các nghề thủ công truyền thống, đặc biệt là nghề đúc đồng, chạm khắc, dệt vải, gốm sứ. Những sản phẩm đúc đồng, đặc biệt là các công cụ lao động và vũ khí, được chế tạo rất tinh xảo và chắc chắn. Các đồ vật bằng đồng, như trống đồng Đông Sơn, là một minh chứng nổi bật cho trình độ kỹ thuật cao trong lĩnh vực đúc đồng của nền văn minh này. Các sản phẩm thủ công mỹ nghệ này không chỉ phục vụ đời sống sinh hoạt hàng ngày mà còn là những vật phẩm mang giá trị văn hóa và tinh thần.
3. Thành tựu trong văn hóa và tín ngưỡng
Văn Lang – Âu Lạc có một nền văn hóa phong phú, đa dạng và đậm đà bản sắc. Người dân nơi đây tôn thờ các vị thần linh, tổ tiên và những vị vua Hùng, thể hiện qua các nghi lễ, lễ hội và các hình thức tôn thờ. Đặc biệt, văn hóa thờ cúng tổ tiên đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống tâm linh của người dân. Văn hóa dân gian và các truyền thuyết như chuyện “Bánh chưng bánh dày” cũng phản ánh sâu sắc các giá trị văn hóa của nền văn minh này.
Khai thác Tư liệu 1, hãy cho biết ý nghĩa và giá trị của nền văn minh Văn Lang – Âu Lạc trong lịch sử Việt Nam.
Văn minh Văn Lang – Âu Lạc là nền văn minh đầu tiên của người Việt cổ, đánh dấu sự hình thành của một xã hội có tổ chức với nền tảng quốc gia. Các vua Hùng, với sự tổ chức bộ lạc và cai trị các vùng đất rộng lớn, đã tạo ra cơ sở cho sự phát triển của một cộng đồng dân tộc thống nhất. Những giá trị văn hóa, xã hội và các phong tục tập quán từ thời kỳ này đã được kế thừa và phát triển qua các thế kỷ, hình thành nên nền tảng của dân tộc Việt Nam.
Văn minh Chăm – pa
a) Cơ sở hình thành
CH:
Khai thác Tư liệu 2 và thông tin trong mục, hãy cho biết: Nền văn minh Chăm – pa được hình thành trên những cơ sở nào?
Nền văn minh Chăm-pa được hình thành ở khu vực ven biển miền Trung Việt Nam, nơi có vị trí địa lý thuận lợi với các cảng biển tự nhiên và vùng đồng bằng màu mỡ, thích hợp cho việc canh tác nông nghiệp và giao thương. Vùng đất Chăm-pa, bao gồm các vùng như Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, có khí hậu nhiệt đới ấm áp, phong phú về tài nguyên thiên nhiên. Điều này tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của nền nông nghiệp, đặc biệt là trồng lúa và cây công nghiệp như dừa, mía, cau. Ngoài ra, bờ biển dài cũng giúp Chăm-pa phát triển mạnh mẽ về thủy sản và giao thương với các quốc gia khác.
LUYỆN TẬP VÀ VẬN DỤNG
Luyện tập
CH:
Lập bảng hệ thống (hoặc vẽ sơ đồ tư duy) về cơ sở hình thành của các nền văn minh cổ trên đất nước Việt Nam. Em hãy cho biết những điểm giống nhau và khác nhau về cơ sở hình thành của các nền văn minh này.
Thành tựu
Văn minh Văn Lang – Âu Lạc
Văn minh Chăm-pa
Văn minh Phù Nam
Sự ra đời nhà nước
Nhà nước Văn Lang, do Hùng Vương sáng lập, là nhà nước phong kiến đầu tiên của người Việt.
Chế độ quân chủ, vương quốc Chăm Pa được thành lập từ thế kỷ 2 sau Công Nguyên.
Vương quốc Phù Nam được thành lập và phát triển từ thế kỷ 1, tồn tại lâu dài.
Hoạt động kinh tế
Nông nghiệp trồng lúa nước là hoạt động chủ yếu.
Kinh tế nông nghiệp, đặc biệt là trồng lúa và nghề thủ công, cùng với phát triển thương mại.
Nông nghiệp phát triển, cùng với giao thương, đặc biệt là vận chuyển thủy sản.
Đời sống vật chất
Người dân Văn Lang sống trong các làng mạc, nhà ở chủ yếu làm bằng tre, gỗ.
Nhà cửa được xây dựng bằng gạch, các công trình kiến trúc đặc sắc như tháp Chàm.
Nhà ở và các công trình kiến trúc của Phù Nam bằng gạch nung, có ảnh hưởng Ấn Độ.
Đời sống tinh thần
Tín ngưỡng thờ thần linh, thờ cúng tổ tiên, đặc biệt là thần Dêu, thần Lúa.
Tín ngưỡng Hindu và Phật giáo, thờ các thần Ấn Độ giáo như Shiva, Vishnu.
Tín ngưỡng Hindu, thờ các vị thần Ấn Độ giáo và có ảnh hưởng Phật giáo.
Những thành tựu này không chỉ phản ánh sự phát triển về kinh tế, văn hóa, xã hội của mỗi nền văn minh mà còn là nền tảng quan trọng để hiểu rõ hơn về quá trình hình thành và phát triển xã hội ở khu vực Đông Nam Á cổ đại.
Vận dụng
CH:
Em hãy giải thích tại sao phiên bản của trống đồng Ngọc Lũ được Việt Nam lựa chọn làm quà tặng Liên hợp quốc nhân dịp kỷ niệm 50 năm ngày thành lập tổ chức này?
Trống đồng Ngọc Lũ, một trong những hiện vật quan trọng của nền văn minh Đông Sơn, được Việt Nam lựa chọn làm quà tặng Liên hợp quốc nhân dịp kỷ niệm 50 năm ngày thành lập tổ chức này vì nhiều lý do sâu sắc. Trước hết, trống đồng Ngọc Lũ không chỉ là một biểu tượng văn hóa đặc sắc của Việt Nam mà còn là một biểu tượng của sự trường tồn, tinh thần đoàn kết và sáng tạo của dân tộc Việt Nam qua các thời kỳ. Trống đồng Đông Sơn, trong đó có trống đồng Ngọc Lũ, là những hiện vật đặc biệt, phản ánh trình độ nghệ thuật và kỹ thuật cao của nền văn minh cổ đại.
Trống đồng Ngọc Lũ có giá trị lớn về mặt lịch sử và văn hóa. Các hoa văn chạm khắc trên mặt trống, bao gồm các hình ảnh mô tả cuộc sống sinh hoạt, các nghi lễ tôn giáo, cũng như các cảnh sinh hoạt của người dân thời kỳ Đông Sơn, thể hiện sự phát triển vượt bậc trong các lĩnh vực như nông nghiệp, quân sự, và tín ngưỡng. Chính vì thế, trống đồng Ngọc Lũ không chỉ là một minh chứng cho sự phát triển của nền văn minh cổ mà còn là biểu tượng của giá trị lịch sử, văn hóa lâu dài của dân tộc Việt Nam.
Việc lựa chọn trống đồng Ngọc Lũ làm quà tặng Liên hợp quốc không chỉ thể hiện niềm tự hào về di sản văn hóa của đất nước mà còn khẳng định vị thế và sự đóng góp của Việt Nam đối với cộng đồng quốc tế. Hơn nữa, sự lựa chọn này cũng phản ánh tinh thần hòa bình, đoàn kết và hợp tác, những giá trị mà Liên hợp quốc luôn hướng tới.
Hãy sưu tầm một số hình ảnh cho thấy sự trường tồn của các giá trị của các nền văn minh cổ trên đất nước Việt Nam.
PHẦN II: Câu hỏi ôn tập
MỞ ĐẦU BÀI HỌC
CH:
Những hiện vật trong Hình 1 gợi cho em liên tưởng đến những nền văn minh nào?
Trống đồng Ngọc Lũ (Hà Nam): Văn minh Văn Lang - Âu Lạc.
Đài thờ Trà Kiệu (Quảng Nam): Văn minh Chăm-pa.
Bình gồm Ken-đi (Óc Eo): Văn minh Phù Nam.
HÌNH THÀNH KIẾN THỨC
Văn minh Văn Lang – Âu Lạc
a) Cơ sở hình thành
CH:
Điều kiện tự nhiên:
Văn minh Văn Lang – Âu Lạc được hình thành trên các lưu vực sông (sông Hồng, sông Mã, sông Cả). Khu vực này có đất đai màu mỡ và khí hậu nhiệt đới ẩm gió mùa thuận lợi cho phát triển nông nghiệp, đặc biệt là nghề trồng lúa nước.
Có nguồn khoáng sản phong phú như đồng, sắt, thiếc, chì, rất thuận lợi cho nghề luyện kim phát triển sớm.
Cơ sở xã hội:
Văn minh Văn Lang – Âu Lạc có nguồn gốc từ văn hóa Phùng Nguyên (khoảng 4.000 năm trước), phát triển mạnh trong thời kỳ văn hóa Đông Sơn.
Cư dân sống thành làng, có sự phân hóa xã hội và đã thành lập nhà nước. Nhà nước đầu tiên ở Việt Nam là Văn Lang, tiếp theo là Âu Lạc.
1. Những thành tựu tiêu biểu của nền văn minh Văn Lang – Âu Lạc:
Sự ra đời của nhà nước:
Nhà nước Văn Lang xuất hiện khoảng 2.700 năm trước, sau đó là nhà nước Âu Lạc (208 – 179 TCN).
Hoạt động kinh tế:
Cư dân Văn Lang – Âu Lạc phát triển nông nghiệp, chăn nuôi, thủ công nghiệp và đánh cá.
Đời sống vật chất:
Bữa ăn chủ yếu là gạo, lúa, rau, và các sản phẩm từ chăn nuôi, đánh cá.
Trang phục đơn giản, chủ yếu là váy, áo yếm cho phụ nữ và khổ, áo trần cho đàn ông.
Đời sống tinh thần:
Tín ngưỡng đa dạng: thờ cúng tổ tiên, thờ các vị thần tự nhiên.
Nghệ thuật tinh xảo với các trống đồng, thạp đồng, đồ trang sức.
2. Ý nghĩa và giá trị của nền văn minh Văn Lang – Âu Lạc trong lịch sử Việt Nam:
Là nền văn minh nông nghiệp trồng lúa nước.
Đặt nền tảng cho sự hình thành quốc gia, dân tộc sau này.
Văn minh Chăm – pa
a) Cơ sở hình thành
CH:
Văn minh Chăm – pa hình thành trên vùng miền Trung và một phần của cao nguyên Trường Sơn. Cư dân văn hóa Sa Huỳnh đã có mặt từ thế kỷ V TCN, sau đó tiếp thu ảnh hưởng lớn từ văn minh Ấn Độ.
b) Một số thành tựu tiêu biểu
CH:
Sự ra đời của nhà nước:
Nhà nước Chăm-pa được thành lập vào khoảng thế kỷ II TCN.
Kinh tế:
Hoạt động kinh tế đa dạng, đặc biệt là buôn bán bằng đường biển.
Chữ viết:
Sáng tạo ra chữ viết riêng của dân tộc Chăm, có ảnh hưởng lớn đến các nền văn hóa Đông Nam Á.
Đời sống tinh thần:
Tôn giáo đa dạng với Phật giáo, Ấn Độ giáo và Hồi giáo.
Văn minh Phù Nam
a) Cơ sở hình thành
CH:
Văn minh Phù Nam hình thành ở vùng Nam Bộ, với đất đai phù sa màu mỡ và hệ thống kênh rạch thuận lợi cho giao thông.
b) Một số thành tựu tiêu biểu
CH:
Sự ra đời của nhà nước:
Nhà nước Phù Nam được thành lập vào khoảng đầu Công nguyên và phát triển mạnh vào thế kỷ III.
Hoạt động kinh tế:
Phù Nam là trung tâm buôn bán quan trọng của khu vực Đông Nam Á.
Đời sống vật chất:
Được xây dựng trên các nhà sàn, nền kinh tế nông nghiệp phát triển mạnh.
Vận dụng
Trống đồng Ngọc Lũ là biểu tượng cường thịnh của nền văn hóa Đông Sơn và được Việt Nam lựa chọn làm quà tặng Liên hợp quốc để khẳng định sự phát triển của nền văn minh cổ.
Sưu tầm hình ảnh về sự trường tồn của các nền văn minh cổ như trống đồng Ngọc Lũ, các công trình kiến trúc Chăm-pa, hoặc các hiện vật liên quan đến văn minh Phù Nam.
