Từ thế kỉ X đến giữa thế kỉ XIX, trong kỉ nguyên đất nước độc lập và phát triển theo mô hình quân chủ trung ương tập quyền, nền văn minh Đại Việt đã được hình thành và phát triển. Hình bên là một di tích quan trọng trong khu di tích Văn Miếu – Quốc Tử Giám (Hà Nội) – một trong những biểu tượng nổi tiếng của văn minh Đại Việt. Nền văn minh Đại Việt được hình thành, phát triển qua các giai đoạn và đã đóng góp rất nhiều vào lịch sử dân tộc. Những thành tựu tiêu biểu của nền văn minh này thể hiện rõ sự phát triển của quốc gia qua các lĩnh vực như chính trị, kinh tế, tư tưởng, văn hóa, giáo dục, nghệ thuật và khoa học.
HÌNH THÀNH KIẾN THỨC
Khái niệm và cơ sở hình thành a) Cơ sở hình thành
CH:
Em hiểu thế nào về khái niệm văn minh Đại Việt?
Văn minh Đại Việt là sự kết hợp các thành tựu về vật chất và tinh thần, được xây dựng trên nền tảng độc lập, tự chủ từ thế kỉ X đến thế kỉ XIX. Đây là quá trình phát triển dài lâu, gắn liền với các cuộc đấu tranh chống ngoại xâm và quá trình xây dựng, củng cố nhà nước.
Cơ sở hình thành văn minh Đại Việt bao gồm:
Điều kiện tự nhiên thuận lợi như đất đai màu mỡ, hệ thống sông ngòi dày đặc, khí hậu nhiệt đới ẩm gió mùa, tạo điều kiện phát triển nông nghiệp, đặc biệt là nghề trồng lúa nước.
Cộng đồng các dân tộc Việt sống chủ yếu ở các làng xã, phát triển kinh tế dựa trên nông nghiệp và các nghề thủ công truyền thống.
Sự phát triển các vương triều, triều đình, và nhà nước quân chủ trung ương tập quyền như triều đại Đinh, Lý, Trần, Lê đã củng cố và phát triển nền văn minh Đại Việt. Cơ sở quan trọng nhất: Sự độc lập, tự chủ trong xây dựng nền văn minh Đại Việt và quá trình phát triển của các triều đại quân chủ. Đây là yếu tố then chốt để phát triển nền văn minh bền vững.
Quá trình phát triển
CH: Hãy nêu khái quát quá trình phát triển văn minh Đại Việt qua các triều đại.
Ngô - Đinh - Tiền Lê: Sau chiến thắng Bạch Đằng năm 938, nền độc lập dân tộc được khôi phục hoàn toàn.
Lý - Trần - Hồ: Đặc biệt từ năm 1010, Lý Thái Tổ dời đô ra Thăng Long, mở ra thời kỳ phát triển rực rỡ của văn minh Đại Việt.
Lê Sơ: Đại Việt trở thành một cường quốc trong khu vực Đông Nam Á, đạt những thành tựu rực rỡ trong mọi lĩnh vực.
Mạc - Lê Trung Hưng: Mặc dù có xu hướng phát triển hướng ngoại, nhưng nền văn minh Đại Việt vẫn giữ được bản sắc dân tộc.
Tây Sơn - Nguyễn: Cuối thế kỷ XVIII, phong trào Tây Sơn đã đánh tan quân xâm lược, tạo nền tảng cho sự thống nhất đất nước.
Những thành tựu tiêu biểu của văn minh Đại Việt
a) Chính trị
CH: Nêu thành tựu tiêu biểu về chính trị của văn minh Đại Việt.
Một trong những thành tựu tiêu biểu về chính trị của văn minh Đại Việt là hệ thống chính quyền được tổ chức chặt chẽ và có sự phát triển mạnh mẽ qua các triều đại. Đặc biệt, trong thời kỳ Lý, Trần và Lê, Đại Việt đã xây dựng một hệ thống chính quyền trung ương vững mạnh với sự phân chia quyền lực hợp lý giữa các cơ quan hành chính, quân sự và tư pháp. Trong đó, chế độ quân chủ tập quyền với vua là người đứng đầu, nắm quyền điều hành tối cao, đã tạo ra sự ổn định và phát triển. Việc xây dựng các bộ luật, như Bộ luật Hồng Đức dưới triều Lê Thánh Tông, là minh chứng cho sự tiến bộ trong việc quản lý đất nước và duy trì trật tự xã hội. Bên cạnh đó, các cuộc kháng chiến chống ngoại xâm, đặc biệt là chống quân Mông – Nguyên và quân Minh, cũng thể hiện sự kiên cường và tài ba trong công tác quân sự và chính trị của các triều đại Đại Việt.
b) Kinh tế
Kinh tế Đại Việt đã đạt được những thành tựu đáng kể, chủ yếu dựa vào nền tảng nông nghiệp lúa nước. Các triều đại Đại Việt đã xây dựng và phát triển hệ thống thủy lợi, tạo điều kiện thuận lợi cho sản xuất nông nghiệp. Lúa gạo trở thành sản phẩm chủ yếu, cùng với các sản phẩm khác như tơ lụa, vải, sắt, đồng, gốm sứ.
c) Tư tưởng và tôn giáo
Văn minh Đại Việt đã tiếp nhận và phát triển tư tưởng Nho giáo, Phật giáo và Đạo giáo, tạo thành một hệ thống tín ngưỡng đa dạng. Nho giáo, đặc biệt là với tư tưởng của Khổng Tử về đạo đức, chính trị và xã hội, đã được coi là tư tưởng chủ đạo trong các triều đại Đại Việt, đặc biệt là dưới thời Lý, Trần và Lê
d) Giáo dục và khoa cử
Giáo dục và khoa cử ở Đại Việt đạt được nhiều thành tựu quan trọng, thể hiện qua hệ thống trường học và kỳ thi cử. Đặc biệt, trong thời kỳ Lý, Trần, Lê, Đại Việt đã xây dựng các trường quốc lập như Quốc Tử Giám, nơi đào tạo nhân tài cho đất nước. Hệ thống khoa cử cũng được phát triển mạnh mẽ, đặc biệt là qua các kỳ thi Đình để tuyển chọn quan lại, quan chức cho triều đình
e) Chữ viết và văn học
Chữ viết của Đại Việt phát triển mạnh mẽ với sự ra đời của chữ Hán và chữ Nôm. Chữ Hán được sử dụng chủ yếu trong các văn bản hành chính, văn học cổ điển và khoa cử. Tuy nhiên, sự ra đời của chữ Nôm, một dạng chữ viết riêng của người Việt, đã giúp cho văn học Việt Nam phát triển phong phú và đa dạng hơn
f) Nghệ thuật
Nghệ thuật Đại Việt đã đạt được những thành tựu nổi bật trong các lĩnh vực điêu khắc, kiến trúc và âm nhạc. Các công trình kiến trúc như chùa, đền, tháp, đặc biệt là các công trình như chùa Một Cột, tháp Chàm, đã thể hiện sự sáng tạo và tài năng của các nghệ nhân Việ
g) Khoa học và kỹ thuật
Khoa học và kỹ thuật ở Đại Việt, mặc dù chưa phát triển mạnh mẽ như các nền văn minh phương Tây, nhưng cũng đạt được những thành tựu đáng kể trong các lĩnh vực như thiên văn học, y học, thủy lợi và nông nghiệp. Các công trình thủy lợi như đập, kênh mương đã giúp cải tạo đất đai và tăng năng suất nông nghiệp
Thiết chế chính trị quân chủ trung ương tập quyền được hình thành và hoàn thiện qua các triều đại. Chính quyền triều đình luôn đề cao vai trò của pháp luật và cải cách hành chính. Các triều đại Đại Việt xây dựng bộ luật quan trọng như Hình thư thời Lý và Hình luật thời Trần.
Một số thành tựu tiêu biểu về kinh tế của văn minh Đại Việt:
Nông nghiệp: Lúa nước vẫn là nền tảng kinh tế, với nhiều tiến bộ trong kỹ thuật thâm canh và khai hoang đất đai.
Thủ công nghiệp: Các nghề dệt, gốm, luyện kim phát triển mạnh mẽ.
Thương mại: Việc đúc tiền kim loại và phát triển các ngành nghề thủ công đã thúc đẩy sự trao đổi hàng hóa trong và ngoài nước.
Nho giáo: Được chính thức sử dụng trong triều Lý, trở thành hệ tư tưởng chính thống.
Phật giáo: Phát triển mạnh mẽ, hòa quyện với tín ngưỡng bản địa, ảnh hưởng lớn đến đời sống dân gian và cung đình.
Đạo giáo: Cũng đóng một vai trò quan trọng trong xã hội, đặc biệt dưới các triều đại Lý, Trần.
Giáo dục: Được phát triển từ thời Lý, với nhiều trường học và hệ thống khoa cử.
Khoa cử: Được tổ chức quy củ, đào tạo những nhân tài phục vụ cho đất nước.
Chữ viết: Chữ Hán được sử dụng trong các văn bản hành chính, chữ Nôm được sáng tạo để ghi lại ngôn ngữ dân tộc.
Văn học: Phong phú với các thể loại dân gian và văn học viết, nổi bật với các tác phẩm như Truyện Kiều (Nguyễn Du), Chinh phụ ngâm (Đặng Trần Côn).
Kiến trúc: Các công trình nổi bật như chùa, tháp, đền, đình, miếu.
Điêu khắc: Phát triển với nhiều tác phẩm chạm khắc tinh xảo trên các công trình kiến trúc.
Nghệ thuật biểu diễn: Ca trù là một trong những thành tựu nghệ thuật tiêu biểu.
Y học: Hải Thượng Lãn Ông, với những đóng góp lớn cho y học cổ truyền Việt Nam.
Sử học, địa lý: Các công trình về lịch sử, địa lý có giá trị lớn trong việc lưu giữ tri thức dân tộc.
Ý nghĩa của văn minh Đại Việt trong lịch sử Việt Nam
Văn minh Đại Việt khẳng định sức mạnh và bản sắc dân tộc. Nó là nền tảng cho sự phát triển của quốc gia, góp phần không nhỏ trong các cuộc kháng chiến và bảo vệ độc lập dân tộc.
LUYỆN TẬP VÀ VẬN DỤNG
Lập bảng thống kê về những thành tựu tiêu biểu của nền văn minh Đại Việt.
Lĩnh vực
Thành tựu tiêu biểu
Chính trị
- Xây dựng hệ thống chính quyền trung ương vững mạnh.
- Chế độ quân chủ tập quyền với vua là người đứng đầu.
- Xây dựng và ban hành các bộ luật, ví dụ Bộ luật Hồng Đức dưới triều Lê Thánh Tông.
- Quản lý đất nước qua hệ thống các bộ và quan chức, tổ chức bộ máy hành chính chặt chẽ.
Kinh tế
- Nền kinh tế nông nghiệp phát triển, đặc biệt là canh tác lúa nước và các công trình thủy lợi.
- Thương mại và giao thương với các quốc gia khác trong khu vực Đông Nam Á, Trung Quốc, Ấn Độ.
- Sự phát triển các ngành nghề thủ công như dệt vải, đúc đồng, gốm sứ.
Tư tưởng và tôn giáo
- Nho giáo là tư tưởng chủ đạo trong chính trị và xã hội.
- Phật giáo và Đạo giáo có ảnh hưởng sâu sắc trong đời sống tinh thần của người dân.
- Các tín ngưỡng dân gian vẫn duy trì và phát triển song song với tôn giáo chính thức.
Giáo dục và khoa cử
- Xây dựng các trường học quốc gia như Quốc Tử Giám, đào tạo nhân tài.
- Phát triển hệ thống khoa cử với các kỳ thi Đình để tuyển chọn quan lại, quan chức.
- Những nhân tài như Nguyễn Trãi, Lê Quý Đôn, Phan Huy Chú đạt thành tích cao trong khoa cử.
Chữ viết và văn học
- Phát triển chữ Hán và chữ Nôm, với chữ Nôm giúp phát triển văn học và nghệ thuật dân gian.
- Các tác phẩm văn học nổi bật như "Truyện Kiều" của Nguyễn Du, "Bình Ngô Đại Cáo" của Nguyễn Trãi, "Đại Việt sử ký" của Lê Văn Hưu.
Nghệ thuật
- Kiến trúc chùa chiền, đền đài, tháp như chùa Một Cột, tháp Chàm Mỹ Sơn.
- Nghệ thuật điêu khắc, đặc biệt là các tượng Phật, tượng đài.
- Âm nhạc truyền thống với các loại nhạc cụ như đàn bầu, đàn tranh.
Khoa học và kỹ thuật
- Phát triển kỹ thuật thủy lợi, xây dựng đập, kênh mương, cải tạo đất đai và tăng năng suất nông nghiệp.
- Thành tựu trong y học với việc sử dụng thuốc nam và thảo dược, ví dụ như tác phẩm "Nam dược thần hiệu" của Tuệ Tĩnh.
- Kỹ thuật đúc đồng, làm gốm, dệt vải, chế tạo vũ khí cũng đạt trình độ cao.
Em có đồng ý với ý kiến rằng: "Văn minh Đại Việt phát triển rất phong phú, đa dạng và mang tính dân tộc sâu sắc"? Vì sao?
Văn minh Đại Việt không chỉ phát triển mạnh mẽ trong các lĩnh vực chính trị, kinh tế mà còn trong văn hóa, nghệ thuật, khoa học và giáo dục. Các triều đại như Lý, Trần, Lê đã xây dựng một hệ thống chính quyền chặt chẽ, phát triển nền kinh tế nông nghiệp lúa nước, và tạo dựng một hệ thống giáo dục, khoa cử để đào tạo nhân tài cho đất nước. Các thành tựu văn học, nghệ thuật, như các tác phẩm văn học cổ điển, kiến trúc chùa chiền, điêu khắc và âm nhạc truyền thống, đều cho thấy sự phong phú và đa dạng trong sự phát triển của nền văn minh Đại Việt.
VẬN DỤNG
Làm gì để bảo tồn và phát huy giá trị của những thành tựu văn minh Đại Việt trong thời đại ngày nay?
Bảo tồn di sản văn hóa vật thể và phi vật thể; Giáo dục và tuyên truyền về văn minh Đại Việt ; Ứng dụng các thành tựu vào thực tiễn phát triển xã hội ; Khuyến khích sáng tạo trong việc phát triển văn hóa dân tộc
