Nhà phê bình Nguyễn Đăng Điệp cho rằng: “Bản chất văn học (...) là cuộc truy vấn và đối thoại không ngừng về tồn tại, về các giá trị và các lựa chọn. Ở đó mọi tiếng nói đều được quyền xuất hiện, tranh biện và phán quyết lẫn nhau. Đó phải là những đối thoại mở, những đối thoại có khả năng xuyên thời và xuyên không trên nền tảng chân - thiện - mỹ. Tại đó, nhà văn chính là người tạo nên những kết tinh nghệ thuật xuất sắc."
“Bản chất của văn học là cuộc truy vấn và đối thoại không ngừng về tồn tại, về các giá trị và các lựa chọn” – lời nhận định của nhà phê bình Nguyễn Đăng Điệp đã chạm đến cốt lõi sâu xa nhất của văn chương, nơi mọi tiếng nói đều được quyền cất lên, tranh biện và soi chiếu lẫn nhau, nơi không gian đối thoại mở ra vô tận giữa con người với thế giới, giữa hiện tại với quá khứ và cả tương lai. Ở đó, văn học không chỉ là một hình thức nghệ thuật mà còn là một hành trình không ngừng nghỉ của tư duy nhân loại, một chiếc gương soi phản chiếu những khát vọng, những mâu thuẫn, những giá trị sâu thẳm nhất của con người trên nền tảng chân - thiện - mỹ. Văn học chính là nơi hội tụ của tất cả, nơi những giá trị được thử thách, được kiểm chứng, và đôi khi được tái định nghĩa qua từng thời kỳ, từng thế hệ, để từ đó khơi dậy những chiều sâu tư tưởng mà không một lĩnh vực nào khác có thể thay thế. Từ thuở xa xưa, văn học đã là nơi khởi nguồn cho những cuộc đối thoại đầy ám ảnh về ý nghĩa của sự tồn tại. Ở đó, con người không chỉ tìm cách trả lời những câu hỏi lớn lao như “Ta là ai? Ta sống để làm gì?” mà còn không ngừng chất vấn những giá trị tưởng chừng đã là chân lý bất biến. Nguyễn Du, với “Đoạn trường tân thanh,” đã để nàng Kiều cất lên tiếng khóc ai oán cho thân phận con người trong xã hội phong kiến bất công, nhưng đồng thời, ông cũng mở ra một không gian đối thoại xuyên thời gian, nơi câu hỏi về tự do, hạnh phúc và định mệnh vẫn còn vang vọng đến tận hôm nay. Tiếng khóc của Kiều không chỉ thuộc về một cá nhân, mà đã trở thành tiếng vọng muôn đời, một biểu tượng cho bi kịch và khát vọng vươn lên của con người. Như cách Nguyễn Gia Thiều trong “Cung oán ngâm khúc” đã miêu tả nỗi đau và sự vô nghĩa của cuộc đời: “Trăm năm còn có gì đâu, Chẳng qua một nắm cổ khâu xanh rì.” Những lời thơ ấy là minh chứng rõ nét cho việc văn học luôn mở ra một không gian để con người soi chiếu chính mình, đối diện với những câu hỏi bất tận của kiếp người. Những cuộc truy vấn ấy không dừng lại ở ý nghĩa của sự tồn tại, mà còn mở rộng đến những giá trị phổ quát hơn, về tình yêu, về công lý, về niềm tin. Văn học là nơi con người đối diện với những mâu thuẫn không thể hòa giải trong chính bản thân mình. Nguyễn Tuân, trong “Người lái đò sông Đà,” đã khắc họa dòng sông như một biểu tượng của cả cái đẹp dịu dàng lẫn cái bạo liệt, dữ dội, để từ đó mở ra một đối thoại sâu sắc về bản chất hai mặt của đời sống. Hay như trong “Chí Phèo” của Nam Cao, những câu hỏi về ranh giới giữa cái thiện và cái ác, giữa con người và con quỷ, vẫn còn khiến độc giả hôm nay trăn trở: Làm thế nào để giữ được nhân tính trong một xã hội đầy bất công? Chính nhờ sự đối thoại không ngừng ấy, văn học trở thành một không gian nơi các giá trị không ngừng được mài giũa, thử thách, để rồi qua mỗi thế hệ, chúng lại mang một hình thái mới, sống động và gần gũi hơn với thời đại. Và trong không gian rộng lớn ấy, nhà văn không chỉ là người ghi chép, mà là “người tạo nên những kết tinh nghệ thuật xuất sắc.” Họ chính là những nghệ nhân chắt lọc từng trải nghiệm, từng suy nghĩ, để dệt nên những tác phẩm vừa có chiều sâu tư tưởng, vừa có sức sống trường tồn. Những kiệt tác như “Truyện Kiều” của Nguyễn Du, “Nhật ký trong tù” của Hồ Chí Minh hay gần đây hơn là những tác phẩm của Nguyễn Minh Châu, không chỉ phản ánh hiện thực mà còn định hình cách chúng ta nhìn nhận về chính mình và thế giới. Một nhà văn lớn không chỉ là người kể lại câu chuyện của một thời đại mà còn tạo ra những biểu tượng vượt lên trên thời gian, khiến mỗi thế hệ khi đọc lại đều thấy mình trong đó. Lỗ Tấn từng nói: “Văn học không cứu vãn được thế giới, nhưng nó có thể cứu rỗi tâm hồn.” Thật vậy, nếu không có văn học, con người sẽ dễ dàng bị cuốn theo vòng xoáy của những giá trị vật chất mà quên đi việc tìm kiếm bản ngã. Văn học chính là ngọn đuốc soi sáng để con người không ngừng truy vấn những câu hỏi lớn lao, để mở ra những đối thoại với chính mình và với người khác, và từ đó làm giàu thêm chiều sâu của đời sống tinh thần. Văn học không bao giờ dừng lại, cũng như cuộc sống không bao giờ thôi vận động. Hành trình ấy, dù dài dằng dặc và đầy khó khăn, vẫn là con đường duy nhất giúp con người đối diện với những giá trị bất biến của thời gian, khẳng định ý nghĩa tồn tại và tìm thấy vẻ đẹp giữa cuộc đời đầy mâu thuẫn này.
