Văn học là tấm gương phản chiếu đời sống, nơi con người nhìn thấy chính mình qua số phận của những nhân vật được xây dựng từ bàn tay tài hoa của nhà văn. Trong đó, Chí Phèo, nhân vật kinh điển trong tác phẩm cùng tên của Nam Cao, không chỉ gợi lên nỗi ám ảnh về bi kịch cá nhân mà còn mở ra một vấn đề nhân sinh sâu sắc: làm sao để bảo vệ phẩm giá con người trước những áp lực và tha hóa mà xã hội áp đặt. Tiếng chửi “Ai cho tao lương thiện?” của Chí không chỉ là tiếng gào thét đau đớn của một cá nhân bị hủy hoại mà còn là lời chất vấn nặng nề dành cho cả cộng đồng – những người đã vô tình hoặc cố ý đẩy hắn vào con đường mất nhân tính. Từ câu chuyện của Chí Phèo, ta không chỉ nhìn lại bối cảnh xã hội phong kiến với những bất công, áp bức mà còn soi chiếu vào chính thực tại hôm nay, khi phẩm giá con người vẫn còn đang bị thử thách bởi những áp lực vật chất, danh vọng và sự vô cảm của cộng đồng.
Chí Phèo không phải sinh ra đã là một “con quỷ dữ”. Hắn từng là một người nông dân hiền lành, mang trong mình khát vọng bình dị: được làm việc, được yêu thương và sống như một con người. Nhưng bàn tay tàn nhẫn của Bá Kiến và cơ chế xã hội thối nát đã đẩy hắn xuống đáy của sự tha hóa. Những lần vào tù không phải để cải tạo mà trở thành vết trượt không có lối thoát, biến Chí từ một người lương thiện thành một kẻ mất nhân hình, nhân tính. Khi cầm con dao, uống bát rượu để đi đâm thuê chém mướn, Chí không còn là anh Chí ngày xưa mà đã trở thành công cụ cho quyền lực và bạo lực. Nhưng trong tiếng chửi của hắn – “Chửi đời, chửi trời, chửi cả làng Vũ Đại” – người ta vẫn thấy một khát vọng làm người, một lời kêu cứu tha thiết giữa dòng đời u tối. Câu hỏi “Ai cho tao lương thiện?” là đỉnh cao bi kịch của Chí, bởi hắn biết, không ai trong xã hội ấy cho hắn cơ hội quay trở lại làm người.
Câu chuyện của Chí Phèo không chỉ là bi kịch của một cá nhân, mà còn là lời tố cáo mạnh mẽ xã hội phong kiến với những bất công, áp bức, nơi quyền lực thống trị chà đạp lên những con người thấp cổ bé họng. Bá Kiến – hiện thân của tầng lớp cường hào thống trị – không chỉ trực tiếp đẩy Chí Phèo vào con đường tội lỗi mà còn là đại diện cho một xã hội coi thường nhân phẩm con người, nơi mà lương thiện là thứ xa xỉ. Nhưng có phải chỉ Bá Kiến là kẻ có tội? Xã hội làng Vũ Đại với sự dửng dưng, vô cảm của những người dân xung quanh cũng góp phần đẩy Chí Phèo vào ngõ cụt. Không ai chìa tay ra cứu lấy hắn, cũng không ai nhận ra tiếng kêu cứu trong tiếng chửi điên loạn của hắn. Chính sự vô tâm của tập thể đã tạo nên bi kịch của cá nhân.
Tuy nhiên, Chí Phèo không phải là một câu chuyện cũ kỹ chỉ thuộc về xã hội phong kiến. Nếu soi chiếu vào thời đại hôm nay, ta vẫn thấy câu hỏi “Ai cho tao lương thiện?” vang vọng trong nhiều hoàn cảnh khác nhau. Khi một người nghèo bị coi thường vì sự túng quẫn của mình, khi một kẻ phạm lỗi lầm không thể tìm thấy cơ hội sửa sai, hay khi một con người bị cuốn vào vòng xoáy của danh vọng, vật chất và đánh mất bản thân, họ đều giống như Chí Phèo, đều là những con người bị xã hội chối bỏ. Bi kịch ấy vẫn tồn tại bởi sự vô cảm, định kiến và thiếu lòng trắc ẩn giữa người với người.
Nhưng liệu bi kịch của Chí Phèo có thể tránh được nếu xã hội mở lòng hơn, công bằng hơn? Thoáng chốc, khi Chí gặp Thị Nở, tia sáng nhỏ bé của tình yêu và sự đồng cảm đã thắp lên hy vọng trong trái tim hắn. Khoảnh khắc ấy, Chí mơ về một cuộc sống bình dị, nơi hắn và Thị có thể sống như những con người thực thụ. Nhưng giấc mơ ấy nhanh chóng vụt tắt khi định kiến xã hội qua hình ảnh bà cô Thị Nở một lần nữa đẩy hắn trở lại vực sâu. Tình yêu và lòng trắc ẩn – thứ tưởng chừng như có thể cứu rỗi – lại không đủ sức vượt qua rào cản của thành kiến. Điều đó khiến ta tự hỏi: trong một xã hội mà sự lương thiện bị bóp nghẹt bởi những khuôn khổ khắc nghiệt, làm sao con người có thể bảo vệ được phẩm giá và sống đúng với bản chất của mình?
Câu chuyện của Chí Phèo đặt ra một vấn đề mang tính thời đại: con người làm sao để giữ được phẩm giá khi phải đối diện với những áp lực từ cả xã hội lẫn chính bản thân mình? Phẩm giá không chỉ là thứ được sinh ra cùng với con người, mà còn là thứ cần được nuôi dưỡng và bảo vệ. Khi xã hội không tạo điều kiện cho con người được sống lương thiện, bi kịch như của Chí Phèo sẽ tiếp tục lặp lại. Nhưng để bảo vệ phẩm giá, không chỉ cần sự thay đổi từ phía xã hội, mà còn cần sự dũng cảm từ mỗi cá nhân. Nếu như Chí Phèo có thể tự đứng lên chống lại những cám dỗ và áp lực, nếu như hắn có thể tìm thấy ánh sáng của lương tri trước khi bị xã hội vùi dập, có lẽ bi kịch đã không xảy ra.
Từ tiếng chửi của Chí Phèo, ta nhận ra rằng việc bảo vệ phẩm giá con người không chỉ là trách nhiệm của cá nhân, mà còn là trách nhiệm của cả cộng đồng. Một xã hội công bằng, nhân văn cần phải biết bao dung, tạo cơ hội cho những kẻ lầm đường, và không để ai bị bỏ rơi trong những góc khuất của cuộc sống. Để mỗi con người đều có quyền sống lương thiện, để không còn ai phải kêu lên trong tuyệt vọng: “Ai cho tao lương thiện?”
