Vương Quốc Champa và Vùng Đất Nam Bộ từ Đầu Thế Kỷ X đến Đầu Thế Kỷ XVI
Vương quốc Champa, một vương quốc cổ xưa nằm ở khu vực ven biển miền Trung và Nam Bộ Việt Nam, có một lịch sử phát triển và suy tàn đầy biến động từ thế kỷ X đến thế kỷ XVI. Đây là giai đoạn mà Champa phải đối mặt với nhiều cuộc xâm lăng từ các thế lực mạnh mẽ như Đại Việt, Khmer và các quốc gia láng giềng khác, trong khi vẫn duy trì được nền văn hóa độc đáo và ảnh hưởng lâu dài đến khu vực Nam Bộ của Việt Nam ngày nay.
Vào đầu thế kỷ X, Champa vẫn là một vương quốc hùng mạnh và có sự phát triển rực rỡ về kinh tế, chính trị và văn hóa. Dưới sự lãnh đạo của các triều đại như Indrapura, Champa đã đạt được nhiều thành tựu nổi bật. Vương quốc này có mối quan hệ mật thiết với Ấn Độ, tiếp nhận nhiều yếu tố văn hóa, tôn giáo và nghệ thuật của nền văn minh Ấn Độ. Điều này được thể hiện rõ nét qua các công trình kiến trúc như tháp Chăm, những tác phẩm nghệ thuật điêu khắc mang đậm ảnh hưởng Ấn Độ và những ngôi đền thờ Hindu cổ kính. Champa cũng là một trung tâm thương mại quan trọng, với các cảng biển sầm uất, nơi giao thương giữa Ấn Độ, Trung Quốc, và các quốc gia Đông Nam Á.
Tuy nhiên, ngay từ đầu thế kỷ XI, Champa đã bắt đầu phải đối mặt với những thách thức từ bên ngoài, đặc biệt là từ Đại Việt. Sau khi Lý Thái Tổ đánh bại quân Minh và xác lập quyền lực tại Đại Việt vào thế kỷ X, Champa trở thành mục tiêu của những cuộc tấn công liên tiếp từ phía Bắc. Vương quốc Champa trong giai đoạn này đã phải chứng kiến sự suy yếu dần do các cuộc chiến tranh với Đại Việt, đặc biệt là vào năm 1030 khi vua Lý Thái Tổ tiến hành cuộc tấn công vào Champa. Trong các cuộc chiến này, Champa đã chịu thiệt hại nặng nề, nhiều lãnh thổ bị mất vào tay Đại Việt, và sự ảnh hưởng của vương quốc Champa ở khu vực Bắc Trung Bộ và miền Nam cũng bị thu hẹp.
Mặc dù vậy, Champa không hoàn toàn bị tiêu diệt. Trong suốt thế kỷ XIII, dưới triều đại của vua Indravarman II, Champa đã cố gắng phục hồi và phát triển lại, mở rộng lãnh thổ và cải thiện kinh tế. Vương quốc này vẫn duy trì được mối quan hệ chặt chẽ với các quốc gia phương Tây như Ấn Độ và các nước Đông Nam Á, tiếp tục phát triển nền văn hóa tôn thờ thần Shiva, Vishnu và các vị thần Hindu khác. Các đền thờ và tháp Chăm được xây dựng trong thời kỳ này, như tháp Mỹ Sơn và tháp Po Nagar, vẫn còn là di sản văn hóa độc đáo của Champa cho đến ngày nay.
Tuy nhiên, bước sang thế kỷ XIV và XV, tình hình chính trị của Champa ngày càng trở nên khó khăn hơn. Các cuộc tấn công của Đại Việt không ngừng gia tăng, và triều đại Champa không thể chống lại sức mạnh quân sự của nhà Trần và sau đó là triều đại Lê Sơ. Trong thế kỷ XV, Đại Việt dưới sự lãnh đạo của Lê Thái Tổ đã thực hiện những cuộc chiến tranh quy mô lớn vào Champa, liên tục chiếm đóng các lãnh thổ của vương quốc này. Trong khi đó, Champa cũng phải đối mặt với các cuộc tấn công từ Khmer và những cuộc xâm lăng của các thế lực khác, dẫn đến sự suy yếu trầm trọng của vương quốc.
Tại các cuộc chiến tranh này, Champa không những bị mất đi nhiều lãnh thổ mà còn mất đi sức mạnh quân sự và chính trị. Tuy vậy, trong suốt thế kỷ XV, một số vua Champa vẫn cố gắng duy trì sự tồn tại của vương quốc, nhưng không thể ngăn cản sự sụp đổ của vương quốc này. Sự suy yếu của Champa càng rõ rệt hơn khi quyền lực bị chia rẽ và nhiều cuộc tranh giành quyền lực trong triều đình diễn ra. Các tướng lĩnh, lãnh chúa địa phương ngày càng trở nên mạnh mẽ, và vương quốc Champa không thể duy trì được sự thống nhất.
Vào cuối thế kỷ XV, vương quốc Champa thực sự bắt đầu suy tàn. Trong các cuộc tấn công của Đại Việt, các vùng đất quan trọng của Champa lần lượt bị mất, và chính quyền của vương quốc này dần bị suy yếu. Đến đầu thế kỷ XVI, Champa đã chính thức bị đánh bại, với các thành phố quan trọng của vương quốc như Vijaya và Panduranga bị chiếm đóng. Vương quốc Champa cuối cùng bị sụp đổ và chia nhỏ, các tàn tích của một nền văn hóa lớn dần trở thành những di tích trong khu vực Nam Trung Bộ và Nam Bộ Việt Nam.
Trong khi đó, vùng đất Nam Bộ của Việt Nam, vốn là một phần lãnh thổ của Champa, đã có những thay đổi đáng kể trong suốt thời kỳ này. Đầu thế kỷ X, Nam Bộ vẫn còn thuộc quyền kiểm soát của Champa, nhưng khi vương quốc Champa suy yếu, các khu vực này dần trở thành lãnh thổ của Đại Việt, đặc biệt là sau khi Lê Thánh Tông mở rộng lãnh thổ của Đại Việt vào thế kỷ XV. Nam Bộ bắt đầu được Đại Việt khai thác và phát triển, với sự xuất hiện của các thương nhân, nông dân, và dân cư từ Bắc vào, tạo nên một diện mạo mới cho vùng đất này.
Dù vương quốc Champa đã suy tàn và bị đánh bại, nhưng ảnh hưởng của nền văn hóa Champa vẫn để lại dấu ấn sâu đậm trong khu vực Nam Bộ. Những di tích như tháp Chăm, các công trình nghệ thuật và tôn giáo, cùng những truyền thống văn hóa Champa vẫn tiếp tục sống mãi trong tâm trí của người dân Nam Bộ. Di sản văn hóa Champa đã góp phần làm phong phú thêm sự đa dạng văn hóa của Việt Nam, đặc biệt là trong khu vực miền Nam.
Tóm lại, trong giai đoạn từ đầu thế kỷ X đến đầu thế kỷ XVI, vương quốc Champa và vùng đất Nam Bộ đã trải qua nhiều biến cố lớn. Mặc dù vương quốc Champa bị suy yếu và cuối cùng bị sụp đổ, nhưng nền văn hóa Champa đã để lại một dấu ấn sâu sắc không chỉ trong lịch sử của Việt Nam mà còn trong nền văn hóa khu vực Đông Nam Á.
