Trong suốt thời kỳ Trung Cổ (thế kỷ V đến thế kỷ XV), xã hội Tây Âu chủ yếu xây dựng trên nền tảng quan hệ sản xuất phong kiến, với các mối quan hệ chủ yếu giữa lãnh chúa và nông dân. Tuy nhiên, vào cuối thời kỳ này, một sự chuyển mình mạnh mẽ bắt đầu diễn ra, dẫn đến sự hình thành của quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa, mở đường cho sự phát triển của nền kinh tế thị trường, công nghiệp hóa và tư bản hóa trong xã hội Tây Âu. Quá trình này được thúc đẩy bởi nhiều yếu tố kinh tế, xã hội, và văn hóa, phản ánh những thay đổi sâu sắc trong cấu trúc xã hội và hệ thống sản xuất.
Một trong những yếu tố quan trọng nhất trong sự chuyển biến này là sự phát triển mạnh mẽ của thương mại và sản xuất hàng hóa. Vào thế kỷ XI-XII, Tây Âu bắt đầu chứng kiến sự gia tăng về số lượng và quy mô của các thành phố thương mại, đặc biệt là những thành phố nằm ven biển hoặc gần các tuyến đường giao thương quan trọng. Sự phát triển này không chỉ phản ánh nhu cầu của thị trường trong nước mà còn là kết quả của các cuộc phát kiến địa lý và sự mở rộng giao thương với các khu vực ngoài châu Âu như Trung Đông, Bắc Phi và đặc biệt là các khu vực châu Á. Thương mại trở thành một động lực quan trọng trong sự hình thành nền kinh tế tư bản chủ nghĩa, khi các hàng hóa từ các nơi khác nhau được đưa vào thị trường và lưu thông rộng rãi trong các thành phố lớn như Venice, Genoa, Flanders, và London.
Cùng với sự phát triển của thương mại là sự xuất hiện của các tầng lớp thương nhân và chủ xưởng, những người đã thay thế dần vai trò của quý tộc phong kiến trong việc điều hành nền kinh tế. Hệ thống thương mại mở rộng đã tạo ra một lớp người giàu có và quyền lực, có khả năng kiểm soát sản xuất và tiêu thụ hàng hóa. Lớp thương nhân này, với tài sản tích lũy từ các hoạt động thương mại và sản xuất, bắt đầu có ảnh hưởng lớn đến các quyết định kinh tế, chính trị trong xã hội. Điều này dẫn đến sự hình thành của một cấu trúc xã hội mới, trong đó tầng lớp tư sản (bao gồm các nhà buôn, chủ xưởng sản xuất) trở thành những nhân tố quan trọng trong việc thúc đẩy sự phát triển của sản xuất và thị trường.
Bên cạnh sự phát triển của thương mại và sự xuất hiện của tầng lớp tư sản, một yếu tố khác không thể thiếu trong sự hình thành quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa là sự phát triển của các ngành sản xuất hàng hóa. Trong thời kỳ này, với sự gia tăng của nhu cầu tiêu dùng, các ngành sản xuất thủ công, đặc biệt là dệt, rèn, gốm sứ, đã trở thành những ngành sản xuất chủ yếu ở các thành phố. Những sản phẩm này không chỉ phục vụ nhu cầu trong nước mà còn được xuất khẩu ra các khu vực khác, góp phần làm tăng trưởng mạnh mẽ của nền kinh tế thị trường. Hệ thống xưởng sản xuất đã thay thế mô hình sản xuất tự cung tự cấp của nền kinh tế phong kiến, trong đó công nhân làm việc cho các chủ xưởng và sản xuất hàng hóa để bán trên thị trường. Đây chính là bước đầu của quá trình hình thành quan hệ lao động trong nền kinh tế tư bản.
Sự phát triển của các xưởng sản xuất cũng kéo theo sự phát triển của các công cụ sản xuất và việc sử dụng lao động thuê mướn, thay thế dần lao động nông nghiệp truyền thống. Trước đây, nền kinh tế phong kiến chủ yếu dựa vào sức lao động của nông dân, những người phải làm việc trên đất đai của các lãnh chúa trong các điều kiện gò bó. Tuy nhiên, trong bối cảnh kinh tế mới, lao động tự do, làm việc trong các xưởng sản xuất và được trả công theo sản phẩm hoặc theo ngày giờ làm việc, bắt đầu chiếm ưu thế. Mối quan hệ này đã tạo ra một thị trường lao động tự do, đặc trưng cho nền kinh tế tư bản chủ nghĩa.
Sự hình thành của hệ thống ngân hàng và tín dụng cũng là một yếu tố quan trọng trong quá trình chuyển từ quan hệ sản xuất phong kiến sang quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa. Vào thời kỳ này, đặc biệt là trong các thế kỷ XIV và XV, các ngân hàng bắt đầu phát triển mạnh mẽ tại các thành phố thương mại lớn như Florence, Venice, và Genoa. Những ngân hàng này không chỉ cung cấp các dịch vụ tài chính như cho vay và gửi tiền mà còn tham gia vào việc tài trợ cho các cuộc thám hiểm và đầu tư vào các dự án thương mại quy mô lớn. Sự xuất hiện của hệ thống ngân hàng đã giúp tạo ra một thị trường tài chính, nơi các nhà tư bản có thể tích lũy và đầu tư vốn vào sản xuất và thương mại, góp phần thúc đẩy sự phát triển của nền kinh tế tư bản.
Ngoài những yếu tố kinh tế, những thay đổi trong xã hội và chính trị cũng đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa. Sự suy yếu của chế độ phong kiến, cùng với sự thay đổi trong quan niệm về quyền lực và tài sản, đã tạo ra một môi trường thuận lợi cho sự phát triển của tư bản chủ nghĩa. Các cuộc chiến tranh và xung đột trong thời kỳ này, đặc biệt là cuộc chiến trăm năm giữa Anh và Pháp, đã làm suy yếu quyền lực của các lãnh chúa phong kiến và thúc đẩy sự hình thành của các quốc gia tập quyền. Điều này dẫn đến việc các vua và chính quyền tập quyền ngày càng gia tăng vai trò trong việc điều hành nền kinh tế và thúc đẩy thương mại, qua đó tạo ra các điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của nền kinh tế thị trường.
Với tất cả những yếu tố trên, đến cuối thời kỳ Trung Cổ, quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa bắt đầu hình thành ở Tây Âu. Sự phát triển của thương mại, sản xuất hàng hóa, các xưởng sản xuất, hệ thống ngân hàng và các thị trường lao động tự do đã tạo ra một nền kinh tế mới, với tầng lớp tư sản và các mối quan hệ sản xuất tập trung vào lợi nhuận và trao đổi hàng hóa. Quan hệ này không chỉ thay thế quan hệ sản xuất phong kiến mà còn mở ra một giai đoạn mới trong lịch sử phát triển của Tây Âu, một giai đoạn mà nền kinh tế thị trường và tư bản chủ nghĩa bắt đầu chiếm ưu thế, dẫn đến sự phát triển của nền công nghiệp và chủ nghĩa tư bản trong các thế kỷ tiếp theo.
Tóm lại, sự hình thành quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa ở Tây Âu trong thời kỳ Trung Cổ không phải là một quá trình đột ngột mà là kết quả của một loạt các yếu tố kinh tế, xã hội, và chính trị tương tác với nhau. Đó là sự chuyển từ nền kinh tế nông nghiệp phong kiến sang một nền kinh tế thị trường và công nghiệp, nơi các yếu tố như thương mại, sản xuất hàng hóa, và tài chính đóng vai trò chủ chốt.
