Sự hình thành Liên bang Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết (Liên Xô) là một trong những sự kiện chính trị – xã hội quan trọng nhất của thế kỷ XX, gắn liền với quá trình cách mạng vô sản và công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội đầu tiên trên thế giới. Sau khi Cách mạng Tháng Mười Nga năm 1917 thành công, chính quyền Xô viết – đứng đầu là Đảng Bolshevik do V.I. Lenin lãnh đạo – đã phải đối mặt với vô vàn thách thức, từ sự can thiệp của ngoại bang, nội chiến, nạn đói, sự tàn phá kinh tế cho đến vấn đề thống nhất các vùng lãnh thổ rộng lớn vốn thuộc Đế quốc Nga trước đây. Trải qua quá trình đấu tranh và cải tổ sâu rộng, một mô hình nhà nước mới – Liên bang Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết – chính thức ra đời vào năm 1922, đánh dấu một bước ngoặt lớn trong lịch sử thế giới.
Ngay sau khi giai cấp vô sản lên nắm quyền ở Nga, đất nước rơi vào tình trạng bất ổn nghiêm trọng. Nội chiến Nga (1918 – 1920) bùng nổ, với sự chống phá từ các lực lượng Bạch vệ, tàn dư phong kiến, địa chủ, tư sản, cùng sự can thiệp vũ trang của các nước phương Tây như Anh, Pháp, Mỹ, Nhật Bản. Chính quyền Xô viết phải dồn mọi nguồn lực cho cuộc chiến sinh tử này, áp dụng Chính sách Cộng sản thời chiến để huy động tối đa lương thực, nguyên liệu, nhân lực phục vụ cho Hồng quân. Trong bối cảnh khó khăn đó, bản đồ chính trị của khu vực từng là lãnh thổ Đế quốc Nga trước kia trở nên hết sức phức tạp: một mặt là chính quyền Xô viết ở Nga, mặt khác là các chính quyền Xô viết non trẻ ở Ukraina, Belarus, Ngoại Kavkaz, cộng hòa vùng Trung Á, vùng Viễn Đông, tất cả đều đang tìm kiếm một hình thức liên kết bền vững trên cơ sở tự nguyện, bình đẳng và cùng xây dựng chủ nghĩa xã hội.
Sau khi nội chiến kết thúc, chủ nghĩa đế quốc bị đánh lui, Hồng quân giành chiến thắng, chính quyền Xô viết bước vào giai đoạn khôi phục kinh tế và xã hội. Chính sách Kinh tế mới (NEP) được ban hành từ năm 1921, cho phép khôi phục phần nào quan hệ thị trường, thu hút nông dân, tiểu thương và thợ thủ công, tạo điều kiện nâng cao sản xuất nông nghiệp, công nghiệp nhẹ, tăng cường trao đổi hàng hóa. Đây là bước chuyển quan trọng trong chiến lược phát triển, nhằm ổn định đời sống dân cư, hàn gắn những vết thương chiến tranh. Trong quá trình này, vấn đề thống nhất và tổ chức các khu vực Xô viết trở nên cấp bách. Các dân tộc trong lãnh thổ cũ của Nga Hoàng đều được khuyến khích tham gia vào chính quyền cách mạng, tự do ngôn ngữ, văn hóa, và có quyền thành lập các nước cộng hòa Xô viết riêng rẽ. Tuy nhiên, để đảm bảo sự vững mạnh, cần có một hình thức liên bang thống nhất, có Hiến pháp, chính phủ trung ương, chính sách chung về kinh tế, quốc phòng, đối ngoại, đồng thời vẫn tôn trọng quyền tự chủ của các dân tộc.
V.I. Lenin đóng vai trò then chốt trong việc định hình liên bang mới. Ông đặc biệt nhấn mạnh nguyên tắc bình đẳng dân tộc, quyền tự quyết và đoàn kết các dân tộc trên cơ sở xây dựng chủ nghĩa xã hội. Lenin và Đảng Bolshevik chủ trương không phục hồi đế quốc Nga cũ mà tạo ra một liên minh bình đẳng, trong đó mỗi cộng hòa Xô viết tham gia một cách tự nguyện, thống nhất về lý tưởng và mục tiêu, cùng xây dựng chủ nghĩa xã hội. Quá trình thương thảo diễn ra sôi nổi, với sự tham gia của đại diện nhiều quốc gia Xô viết: Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết Liên bang Nga (RSFSR), Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết Ukraina (UkSSR), Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết Belarus (BSSR) và Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết Ngoại Kavkaz (TSFSR). Mặc dù có những tranh luận nhất định về mức độ tập trung quyền lực và phân chia thẩm quyền giữa trung ương và các nước cộng hòa, cuối cùng, một thỏa hiệp đã đạt được trên tinh thần đoàn kết, tự nguyện và bình đẳng.
Ngày 30 tháng 12 năm 1922, Đại hội Xô viết lần thứ nhất của Liên Xô chính thức thông qua Tuyên bố thành lập Liên bang Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết (gọi tắt là Liên Xô). Hiến pháp Liên Xô năm 1924 sau đó càng củng cố về mặt luật pháp, quy định Liên Xô là một nhà nước liên bang, trong đó quyền lực tối cao thuộc về các Xô viết đại biểu nhân dân. Mỗi nước cộng hòa tham gia Liên bang có quyền tự quyết, bình đẳng, tự do ly khai, nhưng trên thực tế, tinh thần quốc tế vô sản, sự đồng lòng xây dựng chủ nghĩa xã hội đã gắn kết họ thành một khối bền chặt. Liên bang mới được tổ chức với Chính phủ trung ương (Hội đồng Dân ủy Liên Xô), một quốc hội (Xô viết Tối cao Liên Xô) và một hệ thống tư pháp thống nhất. Về ngoại giao, Liên Xô trở thành một chủ thể quốc tế mới, thu hút sự chú ý của thế giới, đặc biệt là trong bối cảnh khủng hoảng kinh tế toàn cầu và sự trỗi dậy của phong trào cộng sản quốc tế.
Việc thành lập Liên Xô đánh dấu bước chuyển biến lịch sử: từ một lãnh thổ rộng lớn, nhiều dân tộc, nhiều quốc gia Xô viết riêng rẽ, giờ đây thống nhất dưới một hình thức liên bang xã hội chủ nghĩa. Điều này không chỉ tạo ra một mô hình nhà nước mới, chưa từng có trong lịch sử, mà còn khẳng định ảnh hưởng của chủ nghĩa xã hội và cách mạng vô sản trên phạm vi toàn cầu. Liên Xô xuất hiện như một thách thức đối với chủ nghĩa tư bản phương Tây, một đối trọng chính trị – quân sự – kinh tế trong quan hệ quốc tế. Sự tồn tại của Liên Xô, với tư cách là quốc gia xã hội chủ nghĩa đầu tiên, đã cổ vũ phong trào giải phóng dân tộc, phong trào công nhân và các lực lượng tiến bộ trên toàn thế giới.
Tuy nhiên, cũng cần thấy rõ quá trình hình thành Liên Xô diễn ra trong điều kiện khó khăn, nhiều mâu thuẫn nội bộ và áp lực từ bên ngoài. Việc thiết lập một cơ cấu liên bang xã hội chủ nghĩa, duy trì sự thống nhất và ổn định là một bài toán phức tạp. Mặc dù Hiến pháp và pháp luật Liên Xô đề cao quyền tự quyết, nhưng trong thực tế quyền lực tập trung phần lớn vào bộ máy lãnh đạo trung ương, mà hạt nhân là Đảng Cộng sản Liên Xô. Bên cạnh đó, yếu tố độc đoán trong quản lý, những sai lầm trong chính sách kinh tế và xã hội, cũng như sự khác biệt văn hóa và lịch sử giữa các dân tộc, sẽ trở thành vấn đề lâu dài, ảnh hưởng đến sự phát triển của Liên Xô trong tương lai.
Tóm lại, sự hình thành Liên bang Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết là kết quả của những nỗ lực to lớn từ chính quyền Xô viết, Đảng Bolshevik và nhân dân lao động, vượt qua nội chiến, can thiệp nước ngoài, khôi phục kinh tế, định hình nhà nước trên tinh thần quốc tế vô sản và chủ nghĩa xã hội. Mặc dù còn nhiều khó khăn và thách thức, việc thành lập Liên Xô là một sự kiện mang ý nghĩa lịch sử to lớn, mở ra một chương mới trong lịch sử nhân loại, với hy vọng xây dựng một xã hội bình đẳng, không áp bức, không bóc lột, hướng đến mục tiêu chung của cách mạng vô sản toàn cầu.
