"Qua Đèo Ngang" là bài thơ tiêu biểu của Bà Huyện Thanh Quan, một trong những nhà thơ nữ nổi bật trong nền văn học Việt Nam. Tác phẩm được viết theo thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật, ghi lại cảm xúc của tác giả khi đi qua Đèo Ngang, một địa danh nổi tiếng nằm giữa hai tỉnh Quảng Bình và Hà Tĩnh. Bài thơ không chỉ miêu tả cảnh đẹp hoang sơ mà còn phản ánh nỗi lòng cô đơn, buồn bã và trăn trở của một con người trước thời thế.
Ngay từ câu thơ đầu tiên, "Bước tới Đèo Ngang bóng xế tà," tác giả đã khắc họa không gian thời gian cụ thể: buổi chiều tà, lúc mặt trời đang lặn. Đây là thời khắc gợi lên cảm giác man mác buồn, phù hợp để mở ra mạch cảm xúc của bài thơ. Cảnh vật hiện lên qua câu thơ không rực rỡ mà trầm lắng, nhuốm màu hoang sơ. Tiếp theo, hình ảnh "Cỏ cây chen đá, lá chen hoa" càng làm nổi bật vẻ đẹp tự nhiên nhưng cũng đầy sự hoang vu, gợi cảm giác nhỏ bé và lẻ loi của con người giữa thiên nhiên rộng lớn.
Khung cảnh mở đầu bài thơ được đặt trong thời điểm chiều tà, khi ánh nắng đã tắt dần và không gian nhuốm màu u hoài. Câu thơ đầu tiên, "Bước tới Đèo Ngang bóng xế tà," gợi lên một khung cảnh thưa vắng và tĩnh lặng. Hình ảnh "bóng xế tà" không chỉ miêu tả thời gian mà còn mang đến một cảm giác buồn bã, trống trải. Trong khung cảnh đó, thiên nhiên hiện lên với vẻ hoang sơ, rậm rạp qua hình ảnh "Cỏ cây chen đá, lá chen hoa." Từ "chen" được lặp lại nhấn mạnh sự đan xen, rối rắm của cỏ cây, hoa lá, tạo nên một khung cảnh thiên nhiên dày đặc, nhưng không phải là vẻ đẹp tràn đầy sức sống, mà mang nét hoang vu, cô quạnh.
Hai câu thực, "Lom khom dưới núi tiều vài chú / Lác đác bên sông chợ mấy nhà," đã chuyển cảnh từ thiên nhiên sang cuộc sống con người. Hình ảnh "tiều vài chú" và "chợ mấy nhà" mang đến một cảm giác vắng vẻ, lẻ loi của con người giữa không gian bao la. Những từ láy "lom khom" và "lác đác" không chỉ miêu tả sự thưa thớt về số lượng mà còn gợi tả nhịp sống chậm rãi, đơn điệu của vùng đất này. Qua đó, không gian Đèo Ngang càng thêm phần u tịch, làm nền cho nỗi cô đơn của người lữ khách.
Hai câu luận, "Nhớ nước đau lòng con quốc quốc / Thương nhà mỏi miệng cái gia gia," chính là điểm nhấn cảm xúc của bài thơ. Tiếng chim kêu "quốc quốc" và "gia gia" vang lên như một sự đồng vọng với nỗi lòng của tác giả. Những âm thanh này không chỉ là tiếng của thiên nhiên mà còn như tiếng lòng của con người, khơi dậy nỗi nhớ quê hương, nỗi niềm trăn trở về vận mệnh đất nước. "Nhớ nước" và "thương nhà" không chỉ là nỗi niềm riêng tư mà còn là nỗi đau chung của những người trí thức trước cảnh nước nhà đang trong thời kỳ loạn lạc, chia cắt.
Hai câu kết, "Dừng chân đứng lại trời non nước / Một mảnh tình riêng ta với ta," đưa người đọc trở về với hình ảnh người lữ khách đứng lặng giữa trời đất bao la. Không gian "trời non nước" gợi tả sự hùng vĩ, rộng lớn của thiên nhiên, nhưng chính sự bao la ấy lại càng làm nổi bật sự nhỏ bé, cô đơn của con người. "Một mảnh tình riêng" là biểu hiện của tâm trạng tột cùng cô quạnh, khi người lữ khách chỉ còn biết đối diện với chính mình, không có ai để sẻ chia nỗi lòng.
"Qua Đèo Ngang" không chỉ dừng lại ở việc miêu tả thiên nhiên hay tâm trạng cá nhân, mà còn gửi gắm những trăn trở sâu xa của Bà Huyện Thanh Quan về thời cuộc. Thông qua những câu chữ giàu cảm xúc và nghệ thuật, bài thơ đã vẽ nên bức tranh đầy chất thơ nhưng cũng thấm đẫm nỗi buồn nhân thế. Thiên nhiên trong bài thơ không chỉ là bối cảnh mà còn là nhân tố tạo nên sự cộng hưởng với tâm trạng con người, khiến cho nỗi buồn trở nên sâu sắc và ám ảnh hơn.
Bài thơ còn mang giá trị nghệ thuật đặc sắc. Từng câu thơ, từng hình ảnh đều được lựa chọn kỹ lưỡng, tạo nên sự hài hòa giữa cảnh và tình, giữa thiên nhiên và con người. Cách sử dụng từ ngữ tài tình như "lom khom," "lác đác," hay "một mảnh tình riêng" không chỉ giàu tính gợi tả mà còn phản ánh chiều sâu tư tưởng của tác giả. "Qua Đèo Ngang" là một áng thơ không chỉ để ngâm vịnh mà còn để suy ngẫm, để cảm nhận những nỗi niềm về con người, quê hương, và vận mệnh dân tộc.
Đến hai câu thực, "Lom khom dưới núi tiều vài chú / Lác đác bên sông chợ mấy nhà," cảnh vật được miêu tả qua nhãn quan của tác giả không chỉ tĩnh mà còn có sự chuyển động nhẹ. Những "tiều vài chú" và "chợ mấy nhà" xuất hiện thưa thớt, gợi lên cảm giác quạnh quẽ, vắng vẻ của vùng đất Đèo Ngang. Những từ láy "lom khom" và "lác đác" không chỉ miêu tả hình dáng và số lượng mà còn phản ánh nhịp sống chậm rãi, đơn điệu của con người nơi đây.
Hai câu luận, "Nhớ nước đau lòng con quốc quốc / Thương nhà mỏi miệng cái gia gia," đưa người đọc vào thế giới nội tâm của tác giả. Tiếng chim kêu "quốc quốc" và "gia gia" là những âm thanh tự nhiên nhưng lại vang vọng như tiếng lòng đầy trăn trở của người lữ khách. Từ "nhớ nước" và "thương nhà" biểu lộ tâm trạng cô đơn, nhớ nhung và nỗi đau trước cảnh nước nhà đang đổi thay. Đây không chỉ là nỗi buồn cá nhân mà còn là sự trăn trở về vận mệnh đất nước và nhân dân.
Hai câu kết, "Dừng chân đứng lại trời non nước / Một mảnh tình riêng ta với ta," khép lại bài thơ bằng hình ảnh người lữ khách đứng trước không gian bao la của trời đất. Dẫu cảnh vật hùng vĩ, rộng lớn, nhưng lòng người vẫn nhỏ bé, lẻ loi. Cụm từ "một mảnh tình riêng" nhấn mạnh nỗi cô đơn tột cùng, khi con người chỉ còn biết đối diện với chính mình giữa mênh mông trời đất.
"Qua Đèo Ngang" không chỉ là bài thơ tả cảnh mà còn là bức tranh tâm trạng đặc sắc của Bà Huyện Thanh Quan. Qua đó, ta thấy được tài năng bậc thầy của bà trong việc kết hợp hài hòa giữa cảnh và tình, giữa cái hữu hạn của con người và cái vô hạn của thiên nhiên. Nỗi buồn trong bài thơ không chỉ mang tính cá nhân mà còn mang ý nghĩa sâu sắc hơn, thể hiện sự trăn trở trước những biến động của thời cuộc. Tác phẩm đã vượt qua giới hạn của một bài thơ Đường luật thông thường để trở thành một áng thơ đầy giá trị nhân văn và nghệ thuật.
