Bài thơ Qua đèo Ngang của Bà Huyện Thanh Quan không chỉ là một tác phẩm thi ca kinh điển của văn học trung đại Việt Nam, mà còn là một bức tranh giàu tính trữ tình, chan chứa nỗi niềm tâm sự của con người trước thiên nhiên và thời cuộc. Với tài năng ngôn ngữ tuyệt vời, Bà Huyện Thanh Quan đã khéo léo tạo nên một không gian nghệ thuật vừa hiện thực, vừa siêu thoát, nơi người đọc không chỉ cảm nhận được vẻ đẹp hoang sơ của thiên nhiên mà còn đồng điệu với những cảm xúc tinh tế, sâu sắc của người nghệ sĩ trước sự hữu hạn của kiếp người và sự mênh mông của trời đất.
Ngay từ những câu thơ đầu, không gian và thời gian đã được tác giả định hình rõ nét, mang đến cảm giác vừa quen thuộc, vừa lạ lẫm:
“Bước tới đèo Ngang bóng xế tà,
Cỏ cây chen đá, lá chen hoa.”
Hình ảnh “bóng xế tà” không chỉ là thời điểm cuối ngày mà còn là ẩn dụ sâu sắc về sự lụi tàn, sự mờ nhạt của thời gian trong dòng chảy vô tận của vũ trụ. Khoảnh khắc chiều tà ấy như khiến mọi thứ xung quanh trở nên ngưng đọng, chậm rãi, để con người kịp lắng nghe những cảm xúc thầm kín nhất trong lòng mình. “Cỏ cây chen đá, lá chen hoa” là một hình ảnh rất giàu tính tạo hình, gợi lên sự hoang sơ, khắc nghiệt của thiên nhiên nơi đèo Ngang, nhưng đồng thời cũng là biểu tượng cho sự sống bền bỉ, sự vươn lên mạnh mẽ trong nghịch cảnh. Từng chi tiết nhỏ nhặt của cảnh vật đều mang ý nghĩa kép, vừa là thực cảnh, vừa phản chiếu tâm trạng con người: cảnh vật lặng lẽ, xếp lớp, như hòa vào tâm trạng cô đơn, lẻ loi của thi nhân giữa không gian bao la.
Sự kết hợp hài hòa giữa tĩnh và động trong câu thơ tiếp tục được phát triển mạnh mẽ hơn:
“Lom khom dưới núi tiều vài chú,
Lác đác bên sông chợ mấy nhà.”
Hai hình ảnh “lom khom” và “lác đác” gợi lên một bức tranh vừa có bóng dáng con người, vừa toát lên sự vắng vẻ, thưa thớt đến hiu quạnh. Những người tiều phu xuất hiện dưới núi hay những ngôi chợ ven sông không đủ sức phá vỡ sự tĩnh lặng tuyệt đối của không gian, mà trái lại, càng nhấn mạnh sự nhỏ bé, mong manh của con người trước thiên nhiên rộng lớn. Ở đây, thiên nhiên không chỉ là bối cảnh mà đã trở thành nhân vật chính, chiếm lĩnh toàn bộ khung hình, khiến con người dường như chỉ là những dấu chấm nhỏ giữa bức tranh kỳ vĩ ấy. Qua cách miêu tả này, Bà Huyện Thanh Quan không chỉ phác họa cảnh sắc đèo Ngang, mà còn bày tỏ một cảm giác cô độc, lạc lõng, và sự đối mặt với nỗi buồn trống trải trong lòng mình.
Bài thơ dần dần bộc lộ rõ nét tâm trạng của tác giả, đặc biệt qua hai câu kết, nơi nỗi nhớ quê hương và niềm đau thương lắng đọng thành lời:
“Dừng chân đứng lại trời, non, nước,
Một mảnh tình riêng, ta với ta.”
Cụm từ “dừng chân đứng lại” không chỉ là hành động tạm dừng của một người đi đường, mà còn là một khoảnh khắc ngưng đọng của cả thời gian và không gian, nơi tác giả đối diện trực tiếp với nỗi lòng mình. “Trời, non, nước” tuy hùng vĩ, bao la, nhưng lại trở thành cái nền để làm nổi bật “mảnh tình riêng” – một nỗi cô đơn mà không ai có thể sẻ chia. Hình ảnh “ta với ta” vừa mang tính tự sự, vừa gợi lên một sự giằng co nội tâm, khi con người vừa muốn hòa mình vào thiên nhiên để quên đi thực tại, vừa cảm thấy sự bất lực, nhỏ bé trước sự vĩ đại, bất biến của đất trời. Đây chính là đỉnh cao nghệ thuật của bài thơ, khi nỗi buồn, sự cô đơn được khắc họa một cách vừa nhẹ nhàng, vừa sâu sắc, khiến người đọc không khỏi đồng cảm và suy ngẫm.
Đèo Ngang, trong mắt của Bà Huyện Thanh Quan, không chỉ là một địa danh mà còn là biểu tượng của những cuộc chia ly, của sự cô độc trên hành trình mưu sinh và tìm kiếm ý nghĩa của cuộc đời. Cảnh vật ở đây mang đậm dấu ấn thời gian, chứa đựng trong nó những câu chuyện mà chỉ người nghệ sĩ với trái tim nhạy cảm và tâm hồn sâu sắc mới có thể cảm nhận. Từ sự chen chúc của cỏ cây, lá hoa đến dáng vẻ lẻ loi của con người nơi chốn núi rừng, tất cả đều toát lên một sự giao hòa giữa cái hữu hạn và cái vô hạn, giữa nỗi buồn riêng tư và sự trầm lặng vĩnh cửu của thiên nhiên.
Bài thơ không chỉ mang giá trị nghệ thuật đặc sắc mà còn ẩn chứa những tầng ý nghĩa triết lý sâu xa về cuộc sống, thời gian và bản ngã con người. Với tài năng ngôn ngữ tuyệt đỉnh, Bà Huyện Thanh Quan đã vẽ nên một bức tranh thiên nhiên giàu sức sống, đồng thời gửi gắm những nỗi niềm muôn thuở của con người. Qua đèo Ngang mãi mãi là một tiếng lòng cô đơn nhưng kiêu hãnh, một tuyệt tác vượt thời gian, khiến mỗi thế hệ đều có thể tìm thấy trong đó sự đồng điệu và nguồn cảm hứng vô tận.
