Nguyễn Trãi (1380-1442) là một trong những nhân vật tiêu biểu nhất trong lịch sử văn học, tư tưởng và chính trị Việt Nam. Ông là danh nhân văn hóa thế giới, người đã để lại dấu ấn sâu sắc trên nhiều lĩnh vực như chính trị, quân sự, tư tưởng và đặc biệt là văn học. Cuộc đời, sự nghiệp và những tác phẩm của Nguyễn Trãi là nguồn cảm hứng lớn lao cho bao thế hệ người Việt Nam.
Nguyễn Trãi sinh năm 1380 tại Nhị Khê, Thường Tín (nay thuộc Hà Nội), trong một gia đình có truyền thống học vấn. Cha ông là Nguyễn Phi Khanh, một học giả uyên bác, còn mẹ là Trần Thị Thái, con gái của một quý tộc nhà Trần. Cuộc đời của Nguyễn Trãi trải qua nhiều biến cố lịch sử quan trọng, từ thời kỳ nhà Hồ, chiến tranh chống quân Minh, cho đến triều đại Lê Sơ. Những thăng trầm này không chỉ ảnh hưởng đến con người ông mà còn định hình phong cách và nội dung trong sáng tác của ông.
Nguyễn Trãi là người học rộng tài cao, đỗ Thái học sinh năm 1400 dưới triều Hồ Quý Ly. Tuy nhiên, sự nghiệp của ông không thuận buồm xuôi gió. Khi quân Minh xâm lược Việt Nam, cha ông bị bắt sang Trung Quốc, ông rơi vào cảnh gia đình tan nát, đất nước đau thương. Sau đó, ông tham gia vào cuộc khởi nghĩa Lam Sơn dưới sự lãnh đạo của Lê Lợi, trở thành quân sư hàng đầu của cuộc khởi nghĩa.
Đóng góp của Nguyễn Trãi trong khởi nghĩa Lam Sơn là vô cùng to lớn. Ông không chỉ tham gia xây dựng chiến lược quân sự mà còn viết các văn kiện ngoại giao, tuyên truyền để củng cố lòng dân và làm suy yếu ý chí quân Minh. Sau khi đất nước giành độc lập, Nguyễn Trãi tiếp tục phục vụ triều đình nhà Lê, góp phần xây dựng một quốc gia vững mạnh. Tuy nhiên, những mâu thuẫn nội bộ triều đình đã dẫn đến thảm án Lệ Chi Viên vào năm 1442, khiến ông và gia đình bị vu oan, tru di tam tộc. Mãi đến thế kỷ XVIII, danh tiếng của ông mới được minh oan và khôi phục.
Về tư tưởng, Nguyễn Trãi là người yêu nước thương dân, thể hiện rõ trong quan niệm "lấy dân làm gốc". Ông nhận thức rằng sức mạnh của quốc gia không nằm ở triều đình hay quân đội, mà nằm ở lòng dân. Triết lý này không chỉ thể hiện qua hành động chính trị mà còn qua sáng tác văn học, đặc biệt là những tác phẩm mang tính tư tưởng lớn như "Bình Ngô đại cáo".
Nguyễn Trãi để lại một di sản văn học đồ sộ, phong phú về thể loại, bao gồm cả văn chính luận, thơ chữ Hán và thơ chữ Nôm. Một số tác phẩm tiêu biểu của ông:
Quân trung từ mệnh tập: Tập hợp các thư từ, văn kiện chính trị viết trong thời kỳ khởi nghĩa Lam Sơn, thể hiện tài năng hùng biện và chiến lược ngoại giao của Nguyễn Trãi.
Bình Ngô đại cáo: Được xem là bản "Tuyên ngôn độc lập" của Việt Nam, tác phẩm này tổng kết cuộc khởi nghĩa Lam Sơn, khẳng định chủ quyền dân tộc và đề cao tư tưởng nhân nghĩa. Văn phong mạnh mẽ, hình ảnh hào hùng, lời lẽ sắc bén đã làm nên giá trị bất hủ của tác phẩm.
Ức Trai thi tập: Tập thơ chữ Hán với nội dung phong phú, từ những nỗi niềm cá nhân, tình yêu quê hương đất nước, đến những triết lý nhân sinh sâu sắc. Tác phẩm này thể hiện tâm hồn nghệ sĩ và tư tưởng triết học của Nguyễn Trãi.
Quốc âm thi tập: Một trong những tập thơ chữ Nôm đầu tiên của văn học Việt Nam, tập thơ mang giá trị lớn về ngôn ngữ và nội dung. Nguyễn Trãi sử dụng ngôn ngữ bình dị, gần gũi để nói về cuộc sống, con người, thiên nhiên và tình yêu quê hương.
Thơ của Nguyễn Trãi thể hiện sự hài hòa giữa tâm hồn thi sĩ và tư tưởng chính trị gia. Ông yêu thiên nhiên, con người và luôn trăn trở với những vấn đề xã hội. Ngôn ngữ thơ mộc mạc, giàu hình ảnh và đầy cảm xúc. Nguyễn Trãi cũng được xem là người mở đầu cho dòng thơ Nôm Việt Nam, góp phần nâng cao giá trị văn học dân tộc.
Nguyễn Trãi không chỉ là nhà văn hóa lớn mà còn là biểu tượng của lòng yêu nước, tư tưởng nhân văn sâu sắc. Tên tuổi ông không chỉ gắn liền với những đóng góp cho văn học mà còn với lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc. Di sản của ông là niềm tự hào của Việt Nam, đồng thời là nguồn cảm hứng cho những nghiên cứu và sáng tạo sau này. Văn học Nguyễn Trãi không chỉ dừng lại ở giá trị nghệ thuật mà còn mang ý nghĩa giáo dục sâu sắc, định hình tư tưởng và nhân cách cho thế hệ mai sau.
Cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Trãi là bài học quý giá về lòng trung thành, sự kiên cường trước thử thách, và tinh thần cống hiến không mệt mỏi vì đất nước, vì nhân dân.
