Thế kỷ XVIII là thời kỳ đầy biến động trong lịch sử Việt Nam, đặc biệt là ở Đàng Ngoài. Đây là giai đoạn mà chế độ phong kiến rơi vào khủng hoảng sâu sắc, dẫn đến hàng loạt cuộc khởi nghĩa nông dân bùng nổ khắp nơi. Những cuộc nổi dậy này không chỉ phản ánh sự bất mãn của tầng lớp nông dân đối với chế độ phong kiến mà còn để lại những dấu ấn sâu đậm trong lịch sử kháng chiến của dân tộc.
Nguyên nhân dẫn đến các cuộc khởi nghĩa nông dân ở Đàng Ngoài thế kỷ XVIII xuất phát từ sự suy thoái toàn diện của chế độ phong kiến Lê – Trịnh. Triều đình nhà Lê, dưới sự thao túng của các chúa Trịnh, trở nên mục ruỗng. Các chính sách cai trị hà khắc, thuế khóa nặng nề và sự bóc lột của tầng lớp địa chủ đã đẩy nông dân vào cảnh cùng cực. Đồng thời, thiên tai, mất mùa, và dịch bệnh liên tiếp xảy ra khiến đời sống của người dân ngày càng khốn khổ. Trong khi đó, tầng lớp thống trị vẫn sống xa hoa, lãng phí, bỏ mặc sự đói khổ của nhân dân.
Trước tình cảnh đó, các cuộc khởi nghĩa của nông dân bắt đầu bùng phát mạnh mẽ từ đầu thế kỷ XVIII. Trong số các cuộc khởi nghĩa nổi bật nhất phải kể đến khởi nghĩa Nguyễn Hữu Cầu, Nguyễn Danh Phương, Hoàng Công Chất và nhiều phong trào khác diễn ra trên khắp Đàng Ngoài.
Khởi nghĩa Nguyễn Hữu Cầu, còn được biết đến với tên gọi "quân Thiệu Hưng", là một trong những cuộc khởi nghĩa lớn nhất trong giai đoạn này. Nguyễn Hữu Cầu, xuất thân từ tầng lớp bình dân, đã tập hợp những người nông dân cùng khổ, lập căn cứ ở vùng Hải Dương và Quảng Yên. Với chiến thuật quân sự tài tình và sự ủng hộ của đông đảo người dân, nghĩa quân của ông đã liên tục giành thắng lợi, làm lung lay chính quyền phong kiến ở nhiều vùng. Tuy nhiên, sau những chiến thắng ban đầu, nghĩa quân gặp khó khăn trước lực lượng quân đội hùng mạnh của chúa Trịnh. Cuối cùng, cuộc khởi nghĩa bị dập tắt, và Nguyễn Hữu Cầu bị bắt giữ vào năm 1751.
Bên cạnh đó, khởi nghĩa Nguyễn Danh Phương cũng là một sự kiện quan trọng trong phong trào đấu tranh của nông dân Đàng Ngoài. Nguyễn Danh Phương, thường được gọi là "Quận Hẻo", đã lãnh đạo cuộc khởi nghĩa ở vùng Sơn Tây và Tuyên Quang. Ông xây dựng căn cứ kiên cố tại Tam Đảo và tổ chức quân đội theo chiến thuật phòng thủ chặt chẽ. Nghĩa quân của Nguyễn Danh Phương đã gây ra nhiều tổn thất cho chính quyền chúa Trịnh. Tuy nhiên, sau một thời gian dài bị bao vây và không nhận được sự ủng hộ mạnh mẽ từ các lực lượng khác, cuộc khởi nghĩa cũng bị dập tắt.
Một cuộc khởi nghĩa khác để lại dấu ấn sâu đậm là khởi nghĩa Hoàng Công Chất ở vùng Tây Bắc. Xuất thân từ một nông dân nghèo ở Thanh Hóa, Hoàng Công Chất đã lãnh đạo nhân dân kháng chiến chống lại sự bóc lột của triều đình và chống lại các cuộc xâm lấn từ bên ngoài. Nghĩa quân của ông đã giải phóng vùng Điện Biên và củng cố căn cứ tại đây, đồng thời thực hiện nhiều chính sách giúp đỡ nhân dân như phân chia ruộng đất, giảm thuế khóa. Sau nhiều năm kháng chiến kiên cường, nghĩa quân của Hoàng Công Chất cũng bị suy yếu và bị triều đình đàn áp.
Các cuộc khởi nghĩa nông dân ở Đàng Ngoài thế kỷ XVIII dù không thành công trong việc lật đổ triều đình phong kiến nhưng đã để lại những bài học quan trọng về sự bất mãn của tầng lớp dưới đối với chế độ phong kiến hà khắc. Các cuộc nổi dậy này làm lung lay hệ thống chính trị phong kiến, đồng thời tạo tiền đề cho sự xuất hiện của phong trào Tây Sơn sau này.
Có thể nói, các cuộc khởi nghĩa nông dân ở Đàng Ngoài thế kỷ XVIII không chỉ phản ánh tinh thần đấu tranh mạnh mẽ của nhân dân mà còn là lời cảnh tỉnh cho các thế lực cầm quyền về sự bất công trong xã hội. Đây cũng là một phần không thể thiếu trong lịch sử kháng chiến và xây dựng đất nước của dân tộc Việt Nam.
