Bài 15: Vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên, dân cư và xã hội khu vực Tây Nam Á
Mở đầu trang 67 SGK Địa lí 11 Kết nối tri thức - KNTT
Khu vực Tây Nam Á nằm ở ngã ba châu lục châu Á, châu Phi, châu Âu, Tây Nam Á có hoang mạc rộng lớn sở hữu trữ lượng dầu mỏ bậc nhất thế giới nhưng còn tồn tại những vấn đề về chính trị, xung đột tôn giáo và sắc tộc mang tính lịch sử. Các đặc điểm tự nhiên, dân cư, xã hội ảnh hưởng như thế nào đến phát triển kinh tế, xã hội khu vực?
Khu vực Tây Nam Á không chỉ có vị trí địa lý quan trọng, mà còn là nơi hội tụ nhiều đặc điểm tự nhiên và xã hội đặc biệt, tạo nên một bức tranh kinh tế - xã hội đầy phức tạp. Vị trí nằm giữa ba châu lục (Á, Âu, Phi) và sở hữu những tài nguyên thiên nhiên phong phú như dầu mỏ, khí đốt, nước ngầm và đất đai rộng lớn đã giúp khu vực này có khả năng phát triển mạnh mẽ về kinh tế, đặc biệt trong các lĩnh vực như năng lượng và nông nghiệp. Tuy nhiên, những thách thức lớn từ xung đột chính trị, tôn giáo và sắc tộc đã ảnh hưởng không nhỏ đến sự ổn định và phát triển bền vững của khu vực.
Tài nguyên thiên nhiên phong phú, đặc biệt là dầu mỏ, đã giúp các quốc gia trong khu vực Tây Nam Á như Ả Rập Xê Út, Iran, Iraq và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE) trở thành các nhà xuất khẩu năng lượng lớn trên thế giới. Dầu mỏ không chỉ là nguồn thu chính của các quốc gia này mà còn giúp tạo ra công ăn việc làm, phát triển hạ tầng và thu hút đầu tư nước ngoài. Tuy nhiên, việc phụ thuộc quá nhiều vào dầu mỏ cũng tạo ra sự mong manh trong nền kinh tế khi giá dầu biến động mạnh. Ngoài ra, khu vực này còn đối mặt với các vấn đề về xung đột chính trị và tôn giáo, với những cuộc chiến tranh kéo dài đã làm giảm khả năng phát triển và gây thiệt hại lớn về tài sản và con người.
Sự đa dạng văn hóa, tôn giáo và sắc tộc trong khu vực cũng là một yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế và xã hội. Các vấn đề về sự phân chia tôn giáo, sắc tộc và chính trị đã tạo ra những căng thẳng và xung đột, làm cản trở sự hợp tác và phát triển trong khu vực. Mặc dù vậy, những quốc gia có chính trị ổn định như Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE) và Qatar đã có những bước phát triển mạnh mẽ, đặc biệt trong lĩnh vực tài chính, du lịch và xây dựng hạ tầng.
Giải Câu hỏi trang 67 SGK Địa lí 11 Kết nối tri thức - KNTT
Dựa vào thông tin mục I và hình 15.1, hãy:
Trình bày đặc điểm phạm vi lãnh thổ và vị trí địa lí của khu vực Tây Nam Á.
Phân tích ảnh hưởng của vị trí địa lí đến phát triển kinh tế - xã hội của khu vực.
Khu vực Tây Nam Á bao gồm các quốc gia nằm ở ngã ba của ba châu lục: châu Á, châu Phi và châu Âu. Các quốc gia trong khu vực này gồm: Ả Rập Xê Út, Iran, Iraq, Israel, Syria, Jordan, Lebanon, Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE), Oman, Yemen, Qatar, Bahrain và Kuwait. Khu vực này có diện tích khoảng 7 triệu km² và dân số hơn 400 triệu người.
Vị trí địa lý của Tây Nam Á rất chiến lược, nằm giữa ba châu lục lớn, là cầu nối giữa Đông Á, Nam Á, châu Phi và châu Âu. Chính vì vậy, khu vực này đã trở thành một trung tâm giao thương quan trọng trong lịch sử và hiện tại. Các tuyến đường biển như vịnh Ba Tư và biển Đỏ là những con đường thương mại quan trọng kết nối các quốc gia này với các thị trường toàn cầu. Tuy nhiên, vị trí này cũng khiến Tây Nam Á trở thành điểm nóng của các cuộc xung đột chính trị và quân sự trong suốt hàng thập kỷ qua.
Vị trí địa lý của Tây Nam Á ảnh hưởng mạnh mẽ đến sự phát triển kinh tế của khu vực. Các quốc gia trong khu vực sở hữu trữ lượng dầu mỏ và khí đốt lớn, đặc biệt là Ả Rập Xê Út, Iran và Iraq. Đây là nguồn tài nguyên chính giúp các quốc gia này phát triển nền kinh tế, đồng thời thu hút đầu tư quốc tế. Tuy nhiên, sự phụ thuộc vào dầu mỏ cũng khiến các quốc gia Tây Nam Á phải đối mặt với sự biến động mạnh mẽ của giá dầu, ảnh hưởng đến ổn định kinh tế khi giá dầu giảm mạnh.
Tuy nhiên, vị trí này cũng đặt khu vực vào thế đối mặt với nhiều mối đe dọa từ xung đột chính trị và chiến tranh. Sự can thiệp của các thế lực bên ngoài và các cuộc chiến tranh khu vực đã ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế - xã hội, làm giảm khả năng phát triển bền vững trong khu vực.
Giải Câu hỏi trang 70 SGK Địa lí 11 Kết nối tri thức - KNTT
Dựa vào thông tin mục II và hình 15.1, hãy:
Trình bày đặc điểm điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên của khu vực Tây Nam Á.
Phân tích thuận lợi và khó khăn của điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên đến phát triển kinh tế - xã hội của khu vực.
Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên của Tây Nam Á rất đa dạng. Khu vực này chủ yếu là các vùng hoang mạc và bán hoang mạc như sa mạc Ả Rập, sa mạc Iran và sa mạc Syria. Những khu vực này có khí hậu khô cằn, nóng bức và ít mưa, rất ít đất canh tác. Tuy nhiên, trong những khu vực có điều kiện nước thuận lợi như các thung lũng sông Nile, sông Tigris và Euphrates, nông nghiệp phát triển mạnh mẽ, đặc biệt là lúa mì, ngô và các cây công nghiệp.
Khu vực này có trữ lượng dầu mỏ và khí đốt tự nhiên lớn nhất thế giới, đặc biệt là Ả Rập Xê Út, Iran, Iraq và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE). Dầu mỏ không chỉ là nguồn thu lớn mà còn là yếu tố quan trọng trong việc phát triển cơ sở hạ tầng, công nghiệp và các ngành dịch vụ trong khu vực. Tuy nhiên, việc phụ thuộc vào tài nguyên thiên nhiên như dầu mỏ cũng tiềm ẩn những rủi ro khi giá dầu biến động mạnh.
Ngoài dầu mỏ, Tây Nam Á cũng có nhiều tài nguyên khoáng sản khác như vàng, đồng, than đá và các nguồn tài nguyên nước ngầm. Tuy nhiên, điều kiện tự nhiên khắc nghiệt và thiếu nước đã tạo ra những khó khăn lớn trong việc phát triển nông nghiệp và các ngành công nghiệp khác. Các quốc gia trong khu vực đã phải đầu tư mạnh vào công nghệ và cơ sở hạ tầng để khai thác và sử dụng tài nguyên hiệu quả hơn.
Giải Câu hỏi trang 72 SGK Địa lí 11 Kết nối tri thức - KNTT
Dựa vào thông tin mục 1 và hình 15.4, hãy:
Nêu đặc điểm dân cư của khu vực Tây Nam Á.
Phân tích ảnh hưởng của đặc điểm dân cư tới phát triển kinh tế - xã hội khu vực.
Dân cư Tây Nam Á có đặc điểm là đa dạng về chủng tộc và tôn giáo. Các quốc gia trong khu vực này chủ yếu có dân số Hồi giáo, với các nhánh như Hồi giáo Sunni và Shia chiếm phần lớn. Một số quốc gia như Israel có dân cư chủ yếu là người Do Thái, trong khi các nhóm dân tộc khác như người Kurd, Ả Rập và người Ba Tư cũng chiếm tỷ lệ lớn.
Tây Nam Á là khu vực có tỷ lệ tăng dân số khá cao, đặc biệt ở các quốc gia như Iraq, Yemen và Iran. Dân cư trẻ và đông đảo là một yếu tố quan trọng cho sự phát triển nguồn nhân lực và thúc đẩy tiêu dùng trong khu vực. Tuy nhiên, sự phân bổ dân cư không đồng đều giữa các quốc gia cũng tạo ra những bất đồng và thách thức lớn trong việc quản lý tài nguyên và phát triển cơ sở hạ tầng.
Dân cư đa dạng và sự phân chia tôn giáo, sắc tộc trong khu vực cũng tạo ra những thách thức lớn trong việc duy trì hòa bình và ổn định chính trị. Các xung đột tôn giáo và sắc tộc, đặc biệt là giữa người Sunni và Shia, đã dẫn đến nhiều cuộc chiến tranh và khủng hoảng trong khu vực.
Giải Câu hỏi trang 73 SGK Địa lí 11 Kết nối tri thức - KNTT
Dựa vào thông tin mục 2, hãy phân tích ảnh hưởng của đặc điểm xã hội đến phát triển kinh tế - xã hội khu vực Tây Nam Á.
Đặc điểm xã hội của Tây Nam Á ảnh hưởng mạnh mẽ đến sự phát triển kinh tế và xã hội. Một trong những đặc điểm nổi bật của xã hội Tây Nam Á là sự phân chia về tôn giáo và sắc tộc. Các cuộc xung đột tôn giáo và sắc tộc đã ảnh hưởng lớn đến sự ổn định chính trị và tạo ra những rào cản lớn trong việc thúc đẩy hợp tác khu vực.
Mặt khác, xã hội Tây Nam Á cũng có sự phân hóa rõ rệt về mức sống và cơ hội phát triển giữa các quốc gia. Các quốc gia giàu có từ dầu mỏ như Qatar, UAE và Kuwait có mức sống rất cao và nền kinh tế phát triển mạnh mẽ. Tuy nhiên, các quốc gia nghèo hơn như Yemen và Afghanistan lại phải đối mặt với các vấn đề nghiêm trọng về đói nghèo, thiếu thốn cơ sở hạ tầng và dịch vụ công.
Sự phân hóa xã hội này tạo ra những thách thức lớn trong việc xây dựng một nền kinh tế khu vực bền vững và công bằng.
Luyện tập 1 trang 73 SGK Địa lí 11 Kết nối tri thức - KNTT
Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên của khu vực Tây Nam Á thuận lợi để phát triển những ngành kinh tế nào?
Tây Nam Á với điều kiện tự nhiên khắc nghiệt nhưng lại có tài nguyên thiên nhiên phong phú, đặc biệt là dầu mỏ và khí đốt tự nhiên, rất thuận lợi cho việc phát triển các ngành công nghiệp khai thác và chế biến dầu khí. Ngành công nghiệp dầu mỏ là ngành kinh tế chủ yếu và đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển của các quốc gia như Ả Rập Xê Út, Iran, Iraq và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE).
Ngoài ra, ngành nông nghiệp cũng phát triển tại một số quốc gia có điều kiện tưới tiêu tốt, như Iran, Thổ Nhĩ Kỳ và các vùng đất gần các con sông lớn. Tây Nam Á cũng có tiềm năng phát triển ngành công nghiệp chế biến thực phẩm, sản xuất hàng tiêu dùng và công nghiệp xây dựng.
Luyện tập 2 trang 73 SGK Địa lí 11 Kết nối tri thức - KNTT
Dựa vào bảng 15.2 vẽ biểu đồ thể hiện cơ cấu dân số theo tuổi của khu vực Tây Nam Á năm 2000 và 2020. Nêu nhận xét.
Dưới đây là biểu đồ thể hiện cơ cấu dân số theo tuổi của khu vực Tây Nam Á vào năm 2000 và 2020.
Nhận xét:
Nhóm tuổi dưới 15 tuổi:
Vào năm 2000, tỷ lệ dân số dưới 15 tuổi chiếm 36.4% dân số khu vực Tây Nam Á, tuy nhiên, đến năm 2020, tỷ lệ này giảm xuống chỉ còn 28.7%. Điều này phản ánh sự giảm dần của tỷ lệ sinh và sự chuyển dịch dân số theo hướng già hóa tại khu vực này.
Nhóm tuổi từ 15 đến 64 tuổi:
Đây là nhóm chiếm tỷ lệ lớn nhất trong cơ cấu dân số của khu vực Tây Nam Á. Vào năm 2000, nhóm này chiếm 59.1% dân số, và đến năm 2020, tỷ lệ này đã tăng lên 65.6%. Sự gia tăng tỷ lệ người trong độ tuổi lao động cho thấy khu vực này đang có lực lượng lao động lớn, giúp thúc đẩy sự phát triển kinh tế và tiêu thụ.
Nhóm tuổi từ 65 tuổi trở lên:
Tỷ lệ người từ 65 tuổi trở lên trong dân số Tây Nam Á vẫn còn khá thấp, với 4.5% vào năm 2000 và tăng nhẹ lên 5.7% vào năm 2020. Mặc dù sự gia tăng này có thể chỉ ra rằng số người già trong khu vực đang tăng lên, nhưng tỷ lệ vẫn còn thấp so với nhiều khu vực khác, cho thấy khu vực Tây Nam Á vẫn còn trẻ về dân số.
Biểu đồ cho thấy sự thay đổi rõ rệt trong cơ cấu dân số, từ một dân số trẻ (với tỷ lệ lớn dưới 15 tuổi) sang một dân số già hơn (với tỷ lệ người từ 15 đến 64 tuổi tăng cao). Điều này phản ánh sự thay đổi trong các yếu tố như tỷ lệ sinh, tuổi thọ, và chính sách dân số của các quốc gia trong khu vực.
Vận dụng trang 73 SGK Địa lí 11 Kết nối tri thức - KNTT
Sưu tầm thông tin, viết một bài giới thiệu ngắn về cảnh quan hoang mạc hoặc một nền văn minh cổ đại của khu vực Tây Nam Á.
Giới thiệu về Cảnh Quan Hoang Mạc và Nền Văn Minh Cổ Đại của Khu Vực Tây Nam Á
Khu vực Tây Nam Á nổi bật không chỉ bởi vị trí chiến lược quan trọng mà còn vì các đặc điểm tự nhiên độc đáo và nền văn minh cổ đại phát triển rực rỡ. Một trong những yếu tố đặc sắc của khu vực này là cảnh quan hoang mạc và các nền văn minh cổ đại đã hình thành và phát triển tại đây.
Cảnh Quan Hoang Mạc
Khu vực Tây Nam Á có nhiều hoang mạc lớn, trong đó phải kể đến Hoang mạc Ả Rập (Arabian Desert) và Hoang mạc Syria. Các hoang mạc này chiếm phần lớn diện tích của các quốc gia như Ả Rập Xê Út, Iraq, Syria và Iran. Cảnh quan hoang mạc Tây Nam Á đặc trưng với những cồn cát mênh mông, đá sa mạc khô cằn, và khí hậu khắc nghiệt, với nhiệt độ cao vào ban ngày và lạnh vào ban đêm.
Hoang mạc Ả Rập là hoang mạc lớn thứ hai trên thế giới, trải rộng từ bán đảo Ả Rập đến vịnh Ba Tư. Đây là vùng đất khô cằn và thiếu thảm thực vật, nhưng lại có tầm quan trọng chiến lược lớn đối với các nền văn minh cổ đại và nền kinh tế hiện đại.
Mặc dù khô cằn, những hoang mạc này đã từng là nơi sinh sống của nhiều cộng đồng cổ đại. Ngày nay, nhiều quốc gia trong khu vực đã tận dụng các nguồn tài nguyên dưới lòng đất, như dầu mỏ và khí tự nhiên, để phát triển kinh tế.
Nền Văn Minh Lưỡng Hà (Mesopotamia)
Bên cạnh cảnh quan hoang mạc, Tây Nam Á còn nổi bật với sự phát triển của các nền văn minh cổ đại, trong đó phải kể đến văn minh Lưỡng Hà (Mesopotamia), một trong những nền văn minh lâu đời và ảnh hưởng sâu rộng nhất trong lịch sử nhân loại.
Vị trí và đặc điểm: Lưỡng Hà là vùng đất nằm giữa hai con sông lớn là sông Tigris và sông Euphrates, hiện nay thuộc các quốc gia Iraq, Syria, và một phần của Iran và Thổ Nhĩ Kỳ. Vùng đất này được gọi là "cái nôi của nền văn minh" bởi vì đây là nơi phát triển của nhiều nền văn hóa cổ đại, bao gồm các vương quốc Sumer, Akkad, Babylon và Assyria.
Đặc điểm văn minh: Lưỡng Hà là nơi khai sinh ra những công trình kiến trúc nổi tiếng, các thành tựu khoa học, và đặc biệt là hệ thống chữ viết hình nêm (Cuneiform), một trong những dạng chữ viết đầu tiên của nhân loại. Các thành phố cổ như Babylon và Ur nổi tiếng với các công trình vĩ đại như Tháp Babel và Ziggurat (những kim tự tháp tôn giáo).
Kinh tế và xã hội: Nền văn minh Lưỡng Hà phát triển mạnh mẽ nhờ vào sự phát triển của nông nghiệp, đặc biệt là sự canh tác trên đất phù sa của hai con sông lớn. Các kỹ thuật thủy lợi tiên tiến đã giúp Lưỡng Hà trở thành một trung tâm thương mại quan trọng, nối liền các khu vực Trung Đông và khu vực Đông Nam Á. Các thành phố này cũng là nơi phát triển của nghệ thuật, khoa học, và luật pháp, với bộ luật nổi tiếng của Hammurabi.
Tầm ảnh hưởng: Văn minh Lưỡng Hà đã để lại những dấu ấn sâu đậm trong nhiều lĩnh vực, từ toán học, thiên văn học, đến y học. Hệ thống pháp luật và văn hóa của Lưỡng Hà ảnh hưởng đến nhiều nền văn minh sau này, đặc biệt là trong khu vực Trung Đông.
Cảnh quan hoang mạc khắc nghiệt của Tây Nam Á đã không ngừng thử thách các nền văn minh cổ đại, nhưng cũng là cái nôi của những phát minh vĩ đại trong lịch sử nhân loại. Từ nền văn minh Lưỡng Hà đến các công trình kiến trúc vĩ đại, Tây Nam Á đã chứng kiến những sự kiện và thành tựu quan trọng, tạo nền tảng cho sự phát triển của các nền văn hóa và quốc gia trong khu vực và trên thế giới. Dù ngày nay, khu vực này đối mặt với nhiều thử thách, nhưng di sản văn hóa và lịch sử của nó vẫn là nguồn cảm hứng lớn cho nhân loại.
