Các quy luật di truyền của Mendel là những nguyên lý cơ bản về sự di truyền đặc điểm sinh học qua các thế hệ, được phát hiện thông qua các thí nghiệm với cây đậu Hà Lan. Gregor Mendel, một nhà tu sĩ người Áo, đã thực hiện những thí nghiệm này vào giữa thế kỷ 19, và sau đó những phát hiện của ông đã mở ra nền tảng cho di truyền học hiện đại.
Mendel tiến hành các thí nghiệm lai giữa các cây đậu có những đặc điểm khác nhau như màu hoa, hình dạng hạt và màu sắc của hạt. Ông nhận thấy rằng các đặc điểm này được di truyền theo một cách có thể dự đoán được, dựa vào sự kết hợp của các yếu tố di truyền mà ông gọi là "yếu tố" (nay được biết đến là gen). Qua đó, Mendel đã phát hiện ra ba quy luật cơ bản về di truyền, bao gồm: quy luật phân ly, quy luật phân tách độc lập và quy luật trội - lặn.
Quy luật phân ly: Quy luật phân ly được Mendel công bố dựa trên các thí nghiệm lai một cặp tính trạng, chẳng hạn như màu sắc của hoa. Mendel phát hiện ra rằng mỗi cá thể mang hai yếu tố di truyền cho mỗi đặc điểm (một từ mẹ và một từ cha), nhưng trong quá trình tạo giao tử (tinh trùng và trứng), mỗi giao tử chỉ mang một yếu tố cho mỗi tính trạng. Khi giao tử kết hợp trong quá trình thụ tinh, yếu tố di truyền được tái hợp và tái tạo thành các đặc điểm di truyền của thế hệ con. Quy luật này giải thích tại sao những đặc điểm có thể tái xuất hiện trong các thế hệ sau, dù chúng không có mặt trong thế hệ trước.
Quy luật phân tách độc lập: Quy luật phân tách độc lập đề cập đến việc các tính trạng di truyền được phân phối độc lập với nhau trong quá trình tạo giao tử. Mendel chứng minh điều này qua các thí nghiệm lai giữa các cây đậu có hai tính trạng khác nhau, ví dụ như màu sắc và hình dạng của hạt. Ông phát hiện rằng sự phân tách của các yếu tố di truyền cho một tính trạng (như màu sắc) không ảnh hưởng đến sự phân tách của các yếu tố di truyền cho tính trạng khác (như hình dạng hạt). Điều này có nghĩa là các gen trên các nhiễm sắc thể khác nhau sẽ phân tách độc lập khi tạo ra giao tử.
Quy luật trội - lặn: Quy luật trội - lặn là một trong những quy luật nổi bật nhất mà Mendel đã phát hiện. Ông nhận thấy rằng trong các cặp tính trạng, một tính trạng có thể che khuất sự biểu hiện của tính trạng còn lại. Tính trạng có khả năng che khuất gọi là tính trạng trội, còn tính trạng bị che khuất gọi là tính trạng lặn. Ví dụ, trong các thí nghiệm của mình, Mendel phát hiện rằng màu hoa đỏ ở cây đậu là tính trạng trội, còn màu hoa trắng là tính trạng lặn. Điều này có nghĩa là một cây có gen trội cho màu hoa đỏ sẽ có hoa đỏ, ngay cả khi cây đó mang một gen lặn cho màu hoa trắng.
Các quy luật di truyền của Mendel không chỉ giải thích cách thức di truyền của các tính trạng mà còn đặt nền tảng cho nghiên cứu sau này về di truyền học. Mặc dù các thí nghiệm của Mendel chỉ nghiên cứu một vài tính trạng đơn giản, nhưng các nguyên lý mà ông đưa ra đã giúp các nhà khoa học hiểu được cách thức các đặc điểm di truyền qua các thế hệ, và chúng vẫn còn có giá trị cho đến ngày nay trong việc nghiên cứu và ứng dụng di truyền học.
Mặc dù Mendel không biết về sự tồn tại của gen và nhiễm sắc thể, nhưng ông đã phát hiện ra các quy luật di truyền mà ngày nay chúng ta biết là liên quan trực tiếp đến sự phân ly của nhiễm sắc thể trong quá trình phân bào. Các nghiên cứu của Mendel đã mở ra hướng đi mới trong khoa học di truyền và giúp giải thích nhiều hiện tượng di truyền phức tạp.
