Chí Phèo là nhân vật trung tâm trong truyện ngắn cùng tên của nhà văn Nam Cao, được xem như một kiệt tác của văn học hiện thực phê phán Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám. Nhân vật Chí Phèo không chỉ phản ánh số phận của một con người mà còn tiêu biểu cho bi kịch của cả một tầng lớp bị chà đạp, bị tha hóa đến tận cùng trong xã hội phong kiến thực dân. Qua nhân vật này, Nam Cao đã khắc họa một cách chân thực và đầy ám ảnh sự tha hóa về nhân hình, nhân tính và bi kịch đớn đau của con người khi bị xã hội bất công đẩy vào ngõ cụt.
Chí Phèo, vốn sinh ra là một con người lương thiện, nhưng từ khi bị áp bức, bóc lột, hắn đã dần đánh mất chính mình, cả về thể chất lẫn tinh thần. Mở đầu truyện, Chí Phèo xuất hiện với hình ảnh một kẻ "ngật ngưỡng bước ra từ lò gạch cũ" trong trạng thái say khướt, miệng chửi bới tất cả. Hình ảnh ấy gây ấn tượng mạnh, như một lời tố cáo xã hội đã biến Chí từ một người nông dân bình thường trở thành kẻ tha hóa toàn diện. Nam Cao đã đặt ra câu hỏi đầy nhức nhối: Vì sao một con người sinh ra lương thiện lại biến thành quỷ dữ của làng Vũ Đại?
Nguyên nhân đầu tiên dẫn đến sự tha hóa của Chí Phèo chính là chế độ xã hội bất công với sự bóc lột và áp bức tàn bạo của tầng lớp thống trị. Bá Kiến, nhân vật tiêu biểu cho giai cấp địa chủ phong kiến, đã lợi dụng quyền thế để biến Chí từ một người làm thuê lương thiện trở thành tay sai cho mình. Chính Bá Kiến đã nhẫn tâm đẩy Chí vào nhà tù thực dân, một môi trường phi nhân tính khiến con người tha hóa cả về thể chất lẫn tinh thần. Nhà tù đã khiến Chí đánh mất phẩm giá, biến hắn thành kẻ côn đồ, hung hãn, mất cả khả năng tự ý thức về bản thân.
Sau khi ra tù, Chí Phèo trở thành một con người hoàn toàn khác. Ngoại hình của hắn bị biến dạng: mặt mày đầy sẹo, thân thể thô kệch, ánh mắt hung tợn. Nhưng đau đớn hơn cả là sự tha hóa về nhân tính. Chí Phèo từ một con người có lòng tự trọng, biết ước mơ, đã trở thành kẻ không còn ý thức về nhân phẩm. Hắn suốt ngày say rượu, chửi bới, dọa nạt người khác để kiếm sống. Hắn biến thành “con quỷ dữ” của làng Vũ Đại, bị cả cộng đồng xa lánh và khinh miệt.
Bi kịch của Chí Phèo không chỉ dừng lại ở sự tha hóa mà còn nằm ở sự cô đơn, bị xã hội ruồng bỏ. Hắn khao khát được làm người lương thiện, nhưng mọi cánh cửa trở về với cộng đồng đều khép lại. Sự xuất hiện của Thị Nở là một tia sáng nhỏ nhoi trong cuộc đời Chí. Tình yêu mộc mạc, chân thành của Thị như một liều thuốc chữa lành vết thương tâm hồn, khơi dậy trong Chí khát vọng hoàn lương. Hắn mơ ước được làm lại cuộc đời, được sống như một con người đúng nghĩa. Nhưng khi Thị Nở từ chối hắn vì định kiến của bà cô, giấc mơ ấy bị dập tắt hoàn toàn.
Từ đây, bi kịch tha hóa của Chí Phèo đạt đến đỉnh điểm. Hắn nhận ra mình đã bị xã hội vứt bỏ, không thể trở lại làm người. Trong cơn tuyệt vọng, Chí Phèo tìm đến Bá Kiến, kẻ đã đẩy cuộc đời hắn vào bi kịch, và giết chết Bá trước khi tự sát. Hành động ấy là tiếng thét cuối cùng của một con người bị dồn đến đường cùng, là sự phản kháng mãnh liệt đối với xã hội bất công. Nhưng đồng thời, nó cũng khép lại cuộc đời của Chí, một cuộc đời đầy đau khổ và tuyệt vọng.
Qua nhân vật Chí Phèo, Nam Cao đã tố cáo mạnh mẽ chế độ xã hội phong kiến với những bất công, tàn bạo đã đẩy con người vào con đường tha hóa và bế tắc. Đồng thời, nhà văn cũng thể hiện lòng thương cảm sâu sắc đối với số phận của những người nông dân bị áp bức, bị đẩy vào bi kịch. Tác phẩm không chỉ dừng lại ở việc phản ánh hiện thực mà còn đặt ra vấn đề nhân bản: làm thế nào để con người được sống đúng nghĩa, được làm người lương thiện trong một xã hội đầy rẫy bất công?
Nhân vật Chí Phèo đã trở thành biểu tượng cho bi kịch của con người trong xã hội cũ, một bi kịch mang tính phổ quát, vượt thời gian. Sự tha hóa của Chí Phèo không phải là bản chất, mà là hệ quả của hoàn cảnh xã hội. Qua đó, Nam Cao đã khẳng định: bản chất con người vốn lương thiện, nhưng chính xã hội bất công, phi nhân tính đã biến con người thành quỷ dữ. Thông điệp ấy không chỉ có ý nghĩa trong bối cảnh lịch sử của thời kỳ phong kiến mà còn mang tính nhân văn sâu sắc, thức tỉnh lương tri con người ở mọi thời đại.
Tóm lại, bi kịch tha hóa của nhân vật Chí Phèo là sự phản ánh sinh động và chân thực số phận con người trong xã hội phong kiến tàn bạo. Nam Cao đã khắc họa một cách tài tình bi kịch ấy, từ đó gửi gắm thông điệp nhân văn sâu sắc về khát vọng sống lương thiện và giá trị của con người. Tác phẩm không chỉ có giá trị hiện thực mà còn là lời kêu gọi thức tỉnh lương tri, xây dựng một xã hội công bằng, nhân đạo hơn, nơi con người được sống đúng nghĩa và không bị biến thành “quỷ dữ” như Chí Phèo.
