Có những tác phẩm văn học không chỉ ghi dấu ấn bởi chiều sâu tư tưởng mà còn bởi nghệ thuật kể chuyện độc đáo, khiến mỗi trang viết như bừng sáng lên sức sống của cuộc đời. Truyện ngắn Chí Phèo của Nam Cao chính là một trong những tác phẩm như thế. Ra đời trong dòng chảy văn học hiện thực phê phán Việt Nam, Chí Phèo không chỉ khắc họa bi kịch của một cá nhân mà còn là bức tranh hiện thực đầy ám ảnh về xã hội phong kiến nửa thực dân. Tài năng kể chuyện bậc thầy của Nam Cao không chỉ tạo nên sức hấp dẫn cho câu chuyện mà còn mở ra chiều sâu triết lý, để mỗi độc giả đều tìm thấy mình trong những trang viết.
Nam Cao không đi theo lối kể chuyện truyền thống tuyến tính, nơi mọi sự kiện diễn ra theo trình tự thời gian. Ông chọn cách kể phi tuyến tính, mở đầu bằng cảnh Chí Phèo vừa uống rượu vừa chửi đổng:
“Hắn vừa đi vừa chửi… Ai chết mẹ hắn cũng chửi, nhưng chửi trời thì trời xa, chửi đời thì đời chẳng thèm để ý.”
Chỉ vài câu mở đầu, Nam Cao đã đặt người đọc vào giữa một bối cảnh vừa kịch tính, vừa u ám. Không giới thiệu nhân vật từ đầu hay giải thích hoàn cảnh, Nam Cao tạo ra một sự nhập cuộc đầy bất ngờ, khơi dậy sự tò mò: Chí Phèo là ai? Vì sao hắn chửi? Điều gì đã biến hắn thành con người ấy?
Lối kể này không chỉ phá vỡ cách tiếp cận thông thường mà còn nhấn mạnh bi kịch của Chí Phèo. Nhân vật không còn là một cá nhân bình thường trong làng Vũ Đại, mà trở thành biểu tượng cho một thân phận bị tha hóa, bị tước đoạt quyền làm người. Cách kể đan xen giữa hiện tại và quá khứ giúp người đọc từng bước khám phá cuộc đời Chí Phèo – từ khi là một anh nông dân hiền lành, bị nhà tù thực dân biến đổi, đến khi trở thành “con quỷ dữ” và cuối cùng là kẻ khát khao làm người.
Điều đặc biệt là Nam Cao không dừng lại ở việc tái hiện hiện thực mà còn đi sâu vào nội tâm nhân vật. Ông không chỉ để Chí Phèo xuất hiện qua hành động mà còn qua những suy nghĩ đầy dằn vặt. Ẩn sau cơn say triền miên, người đọc cảm nhận được nỗi đau, nỗi cô đơn đến tột cùng của nhân vật:
“Hắn thèm lương thiện, hắn muốn làm hòa với mọi người biết bao! Nhưng mọi người có cho hắn được lương thiện không?”
Đây không chỉ là câu hỏi của Chí Phèo mà còn là câu hỏi của cả nhân loại. Khi con người bị đẩy vào vực thẳm tha hóa, ai sẽ trao cho họ cơ hội được làm lại? Nghệ thuật kể chuyện của Nam Cao vì thế không chỉ đơn thuần là sự sắp xếp tình tiết mà còn là sự khơi gợi những triết lý nhân sinh sâu sắc.
Cùng với đó, Nam Cao sử dụng những mảng miếng đối thoại và độc thoại nội tâm đầy tinh tế. Độc thoại của Chí Phèo khi ngồi trước bát cháo hành của Thị Nở là một trong những đoạn văn đặc sắc nhất trong văn học Việt Nam, nơi con quỷ dữ làng Vũ Đại bỗng hiện lên với tất cả sự yếu đuối, chân thật của một con người. Giọng kể của Nam Cao, đôi khi lạnh lùng, đôi khi như một tiếng thở dài, khiến người đọc không khỏi xót xa:
“Hắn không khóc, nhưng hai hàng nước mắt cứ lặng lẽ chảy ra.”
Câu văn như bóp nghẹt trái tim độc giả, khiến họ nhận ra rằng, phía sau sự hung bạo của Chí Phèo là một tâm hồn đã bị bóp nát bởi xã hội bất công.
Không chỉ vậy, Nam Cao còn khéo léo đưa vào câu chuyện những chi tiết nhỏ nhưng giàu ý nghĩa. Chiếc lò gạch cũ – nơi Chí Phèo bị bỏ rơi từ khi lọt lòng – vừa là điểm khởi đầu của cuộc đời bất hạnh, vừa là hình ảnh ám ảnh về một vòng luẩn quẩn không lối thoát. Cách kể của Nam Cao khiến mỗi chi tiết đều mang ý nghĩa biểu tượng, để khi câu chuyện kết thúc, những hình ảnh ấy vẫn còn ám ảnh trong tâm trí người đọc.
Nam Cao không tô vẽ nhân vật của mình bằng những gam màu lý tưởng hóa. Chí Phèo hiện lên với tất cả sự thô ráp, hung hãn, nhưng cũng rất người. Cách kể chuyện vừa hiện thực, vừa đầy tính nhân văn ấy đã biến Chí Phèo thành một tác phẩm vượt thời gian. Hơn cả một câu chuyện về số phận, tác phẩm còn đặt ra những vấn đề nhức nhối về bản chất con người và xã hội.
Như nhà văn M.Gorki từng nói: “Tác phẩm lớn là tác phẩm khiến con người biết đau, biết xấu hổ và biết hy vọng.” Nam Cao, bằng nghệ thuật kể chuyện độc đáo của mình, đã khiến chúng ta đau trước bi kịch của Chí Phèo, xấu hổ trước một xã hội vô cảm, và hy vọng về một ngày con người có thể sống trọn vẹn với khát vọng lương thiện.
Khi đọc Chí Phèo, ta không chỉ cảm nhận được một câu chuyện hay mà còn cảm nhận được tài năng của người kể chuyện. Nam Cao không chỉ kể một câu chuyện, ông đã viết nên một bi kịch của con người, của thời đại, và để lại một thông điệp sẽ mãi mãi vang vọng: Con người, dù ở trong hoàn cảnh nào, cũng luôn khao khát làm người.
