Thời kỳ nửa đầu thế kỷ XIX đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong lịch sử Việt Nam dưới triều đại nhà Nguyễn, bắt đầu từ khi Gia Long lên ngôi vào năm 1802 và kết thúc vào giữa thế kỷ XIX dưới triều đại Minh Mạng. Nhà Nguyễn được thành lập sau khi Gia Long thống nhất đất nước sau nhiều năm chia rẽ do các cuộc chiến tranh Nam - Bắc triều. Được xây dựng trên nền tảng của những cuộc chiến tranh dài dằng dặc giữa các thế lực phong kiến, triều Nguyễn tiếp tục duy trì sự ổn định và thống nhất trong suốt một thời gian dài.
Gia Long là người sáng lập ra nhà Nguyễn và trở thành vị vua đầu tiên của triều đại này. Sau khi lên ngôi, Gia Long đã tiến hành củng cố quyền lực, đánh bại các thế lực phản loạn trong và ngoài nước, đặc biệt là những cuộc chiến tranh với các lãnh chúa như Trịnh, Nguyễn, rồi Tây Sơn. Sau khi giành được quyền lực, Gia Long bắt đầu xây dựng một chính quyền trung ương mạnh mẽ, tổ chức lại các cơ cấu hành chính và quân đội, đồng thời thực hiện các chính sách ngoại giao để bảo vệ đất nước khỏi sự xâm lược của các cường quốc phương Tây.
Một trong những nét đặc trưng của chính quyền Gia Long là việc áp dụng chế độ quân chủ tập quyền. Vua Gia Long đã xây dựng một bộ máy chính quyền chặt chẽ, tập trung quyền lực vào tay nhà vua và các quan lại trung ương. Triều đình nhà Nguyễn cũng đặc biệt chú trọng đến việc củng cố hệ thống quân đội, tổ chức lại các đơn vị quân sự và bảo vệ biên giới. Đồng thời, Gia Long cũng thực hiện các biện pháp kiểm soát xã hội, bao gồm việc duy trì hệ thống đồn điền và tập trung vào việc khôi phục nền kinh tế nông nghiệp.
Về mặt xã hội, thời kỳ đầu của nhà Nguyễn chứng kiến sự củng cố và duy trì các giá trị truyền thống trong văn hóa và tư tưởng. Nhà Nguyễn tiếp tục thực hiện các chính sách Nho giáo, với việc xây dựng các hệ thống học đường và tổ chức các kỳ thi Nho học. Tuy nhiên, những chính sách này cũng dẫn đến sự phân biệt xã hội rõ rệt, với một tầng lớp quý tộc thống trị và một số lượng lớn nông dân bị áp bức. Nhà Nguyễn không thực sự quan tâm đến việc cải cách xã hội, dẫn đến sự bất bình của nhiều tầng lớp trong xã hội.
Sau khi Gia Long qua đời, con trai ông, Minh Mạng, lên ngôi và tiếp tục duy trì các chính sách của cha, nhưng ông đã tiến hành các cải cách sâu rộng hơn trong cả lĩnh vực hành chính, quân sự và văn hóa. Minh Mạng muốn xây dựng một đất nước vững mạnh và tự chủ, do đó ông đã tiến hành các biện pháp cải cách như việc cải cách bộ máy hành chính, tăng cường kiểm soát và củng cố quyền lực của triều đình. Một trong những chính sách quan trọng của Minh Mạng là việc xây dựng hệ thống pháp luật chặt chẽ, tổ chức lại các bộ máy hành chính và kiểm soát chặt chẽ các quan lại.
Ngoài ra, Minh Mạng còn chú trọng đến việc phát triển nền kinh tế và quân sự. Ông khuyến khích việc khai hoang đất đai, tăng cường sản xuất nông nghiệp, đồng thời tổ chức lại quân đội để đáp ứng với yêu cầu bảo vệ quốc gia trong bối cảnh các thế lực phương Tây ngày càng tỏ ra tham vọng đối với khu vực Đông Nam Á. Minh Mạng cũng thực hiện chính sách đóng cửa với các quốc gia phương Tây và hạn chế sự xâm nhập của các yếu tố ngoại lai vào Việt Nam. Chính sách này đã tạo ra một bức tường kín, giúp bảo vệ các giá trị văn hóa và truyền thống của đất nước, nhưng đồng thời cũng dẫn đến sự cô lập trong quan hệ ngoại giao của Việt Nam với các cường quốc.
Thời kỳ nửa đầu thế kỷ XIX dưới triều đại Nguyễn là thời kỳ có nhiều biến động và thay đổi. Mặc dù dưới sự lãnh đạo của Gia Long và Minh Mạng, đất nước Việt Nam đã đạt được sự ổn định chính trị và bảo vệ được độc lập trước sự đe dọa từ các cường quốc phương Tây, nhưng xã hội Việt Nam vẫn phải đối mặt với nhiều vấn đề. Những chính sách quân chủ tập quyền, các cải cách hành chính và xã hội tuy có hiệu quả trong việc duy trì trật tự xã hội nhưng cũng không thể giải quyết triệt để những mâu thuẫn giữa các tầng lớp xã hội và các nhu cầu phát triển của đất nước.
Từ những thập niên cuối thế kỷ XIX, Việt Nam dưới thời Nguyễn đã phải đối mặt với sự xâm lược của thực dân Pháp, những dấu hiệu của sự suy yếu trong chính sách và cơ cấu của triều Nguyễn dần hiện rõ. Sự bảo thủ và chính sách đóng cửa, cùng với sự kháng cự yếu ớt trước các thế lực bên ngoài, đã dẫn đến sự mất mát về lãnh thổ và quyền lực, tạo tiền đề cho sự xâm nhập sâu rộng của thực dân Pháp vào đầu thế kỷ XX.
