Bài thơ Tiếng gà trưa của Xuân Quỳnh là một tác phẩm đặc biệt khi mang trong mình sự giao thoa giữa hai thế giới: ký ức êm đềm của tuổi thơ và hiện thực khốc liệt của chiến tranh. Từ hình ảnh quen thuộc của tiếng gà nhảy ổ giữa trưa hè, Xuân Quỳnh đã gợi lên một không gian ký ức đầy chất thơ, nơi tình cảm gia đình, tình yêu quê hương và trách nhiệm đối với đất nước hòa quyện vào nhau một cách tự nhiên nhưng sâu sắc. Trong những câu thơ mở đầu, âm thanh của tiếng gà không chỉ đơn thuần là một tín hiệu của làng quê yên bình mà còn là sợi dây dẫn người lính trẻ trở về với quá khứ, nơi những kỷ niệm đẹp đẽ luôn hiện hữu và lan tỏa hơi ấm, tiếp thêm sức mạnh cho bước đường chiến đấu. “Nghe xao động nắng trưa” – chỉ một câu thơ ngắn mà như gợi ra cả một không gian mênh mông, ấm áp, nơi ánh nắng của ký ức thắp sáng tâm hồn người chiến sĩ, làm dịu đi nỗi vất vả trên hành trình gian khó.
Xuân Quỳnh đã khéo léo xây dựng hình tượng người bà – một biểu tượng của tình thương, sự hy sinh và tấm lòng bao dung. Qua những câu thơ mộc mạc nhưng đong đầy cảm xúc, hình ảnh người bà hiện lên vừa cụ thể, vừa giàu sức biểu cảm: “Tay bà khum soi trứng/Dành từng quả chắt chiu/Cho con gà mái ấp/Màu hồng như màu nắng.” Đó không chỉ là sự tần tảo của một người bà miền quê mà còn là biểu tượng cho đức hy sinh cao cả của người phụ nữ Việt Nam. Những quả trứng hồng mà bà chắt chiu dành dụm, những bàn tay khéo léo nâng niu, tất cả đã tạo nên một bức tranh gia đình vừa giản dị, vừa đẹp đẽ. Hình ảnh ấy gợi nhắc ta về một thời kỳ gian khó, khi sự chắt chiu, nhẫn nại không chỉ là biểu hiện của tình thương mà còn là cách để con người vượt qua nghịch cảnh.
Bên cạnh đó, tiếng gà trong bài thơ không chỉ gợi nhớ về tình cảm gia đình mà còn mang ý nghĩa như một biểu tượng của quê hương. Đối với người lính, ký ức về tiếng gà không chỉ là nỗi nhớ nhung mà còn là động lực, là sức mạnh tinh thần giúp họ kiên cường trên chiến trường. Xuân Quỳnh đã lồng ghép tinh tế giữa những hình ảnh cá nhân và những giá trị cộng đồng: “Cháu chiến đấu hôm nay/Vì lòng yêu Tổ quốc/Vì xóm làng thân thuộc/Bà ơi, cũng vì bà.” Trong thời đại chiến tranh, khi lý tưởng và trách nhiệm là ngọn lửa soi đường cho mỗi con người, bài thơ đã cho thấy một chân lý giản dị mà sâu sắc: tình yêu quê hương đất nước bắt nguồn từ những điều bình dị nhất, như tiếng gà gáy, như tình bà cháu, như những kỷ niệm thân thuộc của tuổi thơ.
Không chỉ mang đậm chất cổ điển qua hình ảnh làng quê và tình cảm gia đình, bài thơ còn mang hơi thở hiện đại bởi sự xuất hiện của cá nhân – người lính trẻ với những rung động rất con người giữa hoàn cảnh chiến tranh khốc liệt. Trong thơ ca trước đây, người lính thường được khắc họa như những biểu tượng anh hùng, sắt đá, nhưng ở đây, Xuân Quỳnh đã cho thấy một góc nhìn mới mẻ hơn: người lính cũng có những khoảnh khắc mềm mại, cũng sống bằng ký ức, bằng tình yêu, và cả những điều nhỏ bé nhất. Cái hiện đại của bài thơ chính là sự hòa quyện tự nhiên giữa cái chung và cái riêng, giữa lý tưởng lớn lao và những cảm xúc đời thường.
Bài thơ còn khiến người đọc suy ngẫm sâu sắc về giá trị của ký ức. Tiếng gà trưa không chỉ là tiếng gọi của quá khứ mà còn là tiếng nói của hiện tại, nhắc nhở con người về cội nguồn sức mạnh tinh thần. Như nhà văn Nguyễn Tuân từng nói: “Quá khứ luôn là một phần không thể thiếu trong hành trình của con người.” Ký ức tuổi thơ, tình yêu gia đình, quê hương chính là ngọn lửa âm ỉ cháy trong tim mỗi con người, để rồi khi bước ra chiến trường hay đối diện với khó khăn, ngọn lửa ấy lại bùng lên, thắp sáng những lý tưởng và niềm tin.
Xuân Quỳnh đã dùng một chất liệu hết sức quen thuộc – tiếng gà – để làm nên một bài thơ vừa bình dị, vừa sâu sắc. Không cần những hình ảnh tráng lệ hay ngôn từ hoa mỹ, bài thơ vẫn chạm đến trái tim người đọc bởi sự chân thành và tinh tế trong cảm xúc. Tiếng gà trưa, vì thế, không chỉ là một âm thanh của làng quê mà còn là âm thanh của tâm hồn, là lời nhắc nhở rằng đôi khi sức mạnh lớn lao nhất lại bắt nguồn từ những điều giản dị nhất trong cuộc sống.
