Chiến tranh bảo vệ Tổ quốc trong lịch sử Việt Nam là một quá trình lâu dài và phức tạp, gắn liền với sự hình thành và phát triển của cộng đồng cư dân trên mảnh đất hình chữ S. Trải qua hàng nghìn năm, dân tộc Việt Nam liên tục đối mặt với những thách thức từ bên ngoài: từ sự xâm lăng của các thế lực phong kiến phương Bắc, đế quốc thực dân phương Tây, cho đến chủ nghĩa đế quốc và những cuộc chiến tranh hiện đại. Trong cuộc đấu tranh ấy, tinh thần yêu nước, ý chí quật cường và sự đoàn kết của toàn dân đã trở thành cội nguồn sức mạnh, giúp Việt Nam bảo vệ độc lập, chủ quyền và bản sắc dân tộc.
Những cuộc chiến tranh bảo vệ Tổ quốc ở Việt Nam bắt đầu ngay từ thời kỳ dựng nước. Lịch sử ghi nhận nhiều cuộc chiến đấu chống lại sự xâm nhập của các thế lực từ phương Bắc. Ngay từ thời Văn Lang – Âu Lạc, tổ tiên người Việt đã phải đối mặt với nạn ngoại xâm. Cuộc kháng chiến chống quân Tần (thế kỷ III TCN), chống Triệu Đà, rồi sau đó là các triều đại phong kiến Trung Hoa kéo dài suốt thiên niên kỷ, đã tạo nên truyền thống dựng nước đi đôi với giữ nước. Trong các cuộc kháng chiến này, những anh hùng dân tộc như Hai Bà Trưng, Bà Triệu, Ngô Quyền, Lý Bí, Trần Hưng Đạo, Lê Lợi, Quang Trung đã trở thành biểu tượng cho lòng yêu nước, tinh thần bất khuất, mưu trí và quyết tâm giành lại chủ quyền.
Tinh thần ấy không chỉ thể hiện trong việc chống lại các cuộc xâm lăng từ phương Bắc mà còn được hun đúc qua các cuộc đối đầu với các thế lực xâm lược phương Tây. Từ thế kỷ XVI – XVII, với sự hiện diện của thương nhân, giáo sĩ châu Âu, quan hệ quốc tế mở rộng, nhưng đồng thời nguy cơ xâm lược cũng gia tăng. Đến nửa cuối thế kỷ XIX, các nước thực dân, tiêu biểu là Pháp, áp đặt ách thống trị lên Việt Nam. Quá trình xâm lược của Pháp đã đặt người Việt trước nhiệm vụ bảo vệ lãnh thổ, văn hóa và quyền tự chủ. Trước tình hình ấy, nhiều cuộc khởi nghĩa nổ ra: Từ Trương Định, Nguyễn Tri Phương, Hoàng Hoa Thám, đến Phan Đình Phùng đều dấy lên ngọn cờ cứu nước, dù cuối cùng phần lớn đã bị dập tắt. Tuy thất bại, các phong trào này giữ vai trò đặt nền tảng cho ý thức độc lập, hun đúc tinh thần yêu nước và trở thành hành trang cho những thế hệ tiếp theo.
Bước sang thế kỷ XX, cùng với sự phát triển của phong trào giải phóng dân tộc trên toàn thế giới và tư tưởng cách mạng vô sản, cuộc đấu tranh bảo vệ Tổ quốc của người Việt Nam chuyển sang một giai đoạn mới. Trong Chiến tranh thế giới thứ hai, lợi dụng tình hình quốc tế, thực dân Pháp suy yếu, phát xít Nhật nhảy vào Đông Dương. Trước thời cơ đó, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam và lãnh tụ Hồ Chí Minh, Cách mạng Tháng Tám 1945 bùng nổ, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Tuy nhiên, ngay sau đó, nhân dân Việt Nam lại phải cầm súng chiến đấu chống thực dân Pháp trở lại xâm lược (1946-1954), rồi tiếp tục kháng chiến chống đế quốc Mỹ (1954-1975). Đó là những cuộc chiến tranh kéo dài, đầy gian khổ nhưng cuối cùng đã giành thắng lợi hoàn toàn, đánh đổ ách thống trị ngoại bang, thống nhất đất nước.
Từ sau năm 1975, Việt Nam lại đối mặt với những cuộc chiến ở biên giới Tây Nam và biên giới phía Bắc, chống lại các thế lực phản động, xâm lược, nhằm bảo vệ vững chắc chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ. Dù không còn là những cuộc chiến tranh toàn diện như trước, nhưng tinh thần cảnh giác, sẵn sàng chiến đấu vì độc lập, chủ quyền vẫn luôn được duy trì. Đồng thời, việc bảo vệ Tổ quốc không chỉ là nhiệm vụ quân sự, mà còn trở thành chiến lược toàn diện, bảo vệ an ninh quốc gia trong bối cảnh quốc tế và khu vực có nhiều biến động phức tạp.
Điểm chung xuyên suốt trong các cuộc chiến tranh bảo vệ Tổ quốc của người Việt Nam là sức mạnh từ ý chí độc lập, lòng yêu nước, tinh thần đoàn kết của toàn dân. Khi Tổ quốc lâm nguy, mọi người dân, từ nông dân, công nhân, trí thức đến thanh niên, phụ nữ, trẻ em, người già đều chung lưng đấu cật, đóng góp sức mình. Ý thức dân tộc được tôn vinh, văn hóa, truyền thống yêu nước và tinh thần nhân nghĩa, hiếu học, trọng đạo lý, biết đối nhân xử thế đã đan xen, gắn kết thành nguồn lực tinh thần to lớn. Bên cạnh đó, kinh nghiệm xây dựng lực lượng, xây dựng căn cứ địa, phát triển chiến tranh nhân dân, kết hợp sức mạnh chính trị và quân sự, phối hợp giữa đấu tranh ngoại giao và đấu tranh vũ trang… đã tạo nên nghệ thuật quân sự độc đáo, giúp Việt Nam không ngừng vượt qua những kẻ thù mạnh hơn nhiều lần.
Chiến tranh bảo vệ Tổ quốc trong lịch sử Việt Nam đã định hình bản sắc dân tộc, để lại những di sản quý báu về văn hóa, tư tưởng, lối sống, giá trị đạo đức. Những chiến thắng và cả những thất bại đều góp phần hun đúc truyền thống, góp phần giáo dục thế hệ sau về tinh thần yêu nước, ý thức trách nhiệm với cộng đồng, sẵn sàng xả thân vì nghĩa lớn. Ngày nay, khi đất nước bước vào thời kỳ phát triển, hội nhập quốc tế, nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc không còn chỉ giới hạn ở việc đối phó với ngoại xâm bằng vũ lực. Đó còn là bảo vệ chủ quyền trên biển, trên không gian mạng, gìn giữ bản sắc văn hóa, nâng cao tiềm lực quốc phòng, xây dựng kinh tế mạnh, củng cố vị thế ngoại giao, và đảm bảo một môi trường hòa bình, ổn định để phát triển.
Như vậy, khái quát về chiến tranh bảo vệ Tổ quốc trong lịch sử Việt Nam cho thấy đây là một hành trình đầy gian nan nhưng cũng hết sức vẻ vang, gắn liền với sự trưởng thành của dân tộc. Từ thời kỳ dựng nước cho đến thời đại ngày nay, tinh thần bất khuất, ý chí độc lập, khả năng thích ứng và sáng tạo trong chiến đấu của nhân dân Việt Nam đã trở thành tài sản vô giá, là nền tảng cho sự nghiệp xây dựng, phát triển và bảo vệ đất nước trong mọi thời đại.
