Cơ thể có một hệ thống bảo vệ rất đặc biệt để chống lại các tác nhân gây bệnh như vi khuẩn, virus và các yếu tố có hại khác. Hệ thống này được gọi là hệ miễn dịch, và nó giúp cơ thể nhận diện và tiêu diệt các tác nhân lạ, từ đó bảo vệ sức khỏe. Một trong những yếu tố quan trọng giúp cơ thể chống lại bệnh chính là khả năng phát hiện và phản ứng nhanh chóng với các yếu tố xâm nhập. Để tăng cường khả năng phòng chống bệnh của cơ thể, chúng ta có thể thực hiện nhiều biện pháp như duy trì một lối sống lành mạnh, tập thể dục đều đặn, ăn uống đủ chất, tránh tiếp xúc với các tác nhân gây bệnh, và quan trọng nhất là tiêm phòng để cơ thể có khả năng nhận diện và bảo vệ các tác nhân gây bệnh.
Giải Câu hỏi 1 trang 61 SGK Sinh học 11 Cánh diều - CD
Một cơ thể được coi là bị bệnh khi có sự thay đổi bất thường trong trạng thái sinh lý hoặc chức năng của cơ thể, khiến cho các quá trình sinh lý bình thường bị gián đoạn. Điều này có thể do sự xâm nhập của các tác nhân gây bệnh (như vi khuẩn, virus, nấm, ký sinh trùng) hoặc do những yếu tố khác như cơ thể không thể duy trì sự cân bằng nội môi, hoặc các tế bào, mô trong cơ thể không hoạt động hiệu quả. Các nguyên nhân gây bệnh ở người và động vật có thể được chia thành hai nhóm chính: nguyên nhân bên trong và nguyên nhân bên ngoài. Nguyên nhân bên trong bao gồm các yếu tố di truyền, rối loạn chức năng hệ miễn dịch, rối loạn chuyển hóa (như bệnh gout, tiểu đường) hoặc các bệnh tự miễn. Nguyên nhân bên ngoài bao gồm tác động từ môi trường, sự xâm nhập của các vi sinh vật gây bệnh như virus, vi khuẩn, nấm, ký sinh trùng, hoặc tác động của các yếu tố vật lý như nhiệt độ, tia bức xạ, hay các chất hóa học độc hại.
Luyện tập 1 trang 61 SGK Sinh học 11 Cánh diều - CD
Các bệnh có thể được phân loại theo nguyên nhân gây bệnh vào hai nhóm: nguyên nhân bên trong và bên ngoài. Sau khi xem xét danh sách các bệnh: viêm đường hô hấp cấp, gout, hở van tim, sốt xuất huyết, ghẻ, cảm cúm, béo phì, chúng ta có thể phân loại như sau:
Nguyên nhân bên ngoài: Viêm đường hô hấp cấp (do vi khuẩn hoặc virus xâm nhập vào cơ thể), sốt xuất huyết (do virus Dengue gây ra qua muỗi), ghẻ (do ký sinh trùng Sarcoptes scabiei), cảm cúm (do virus cúm).
Nguyên nhân bên trong: Gout (do rối loạn chuyển hóa purin gây tăng acid uric trong máu), hở van tim (do rối loạn cấu trúc tim mạch), béo phì (do lối sống không lành mạnh và di truyền).
Giải Câu hỏi 2 trang 62 SGK Sinh học 11 Cánh diều - CD
Miễn dịch là khả năng của cơ thể chống lại các tác nhân gây bệnh như vi khuẩn, virus và các yếu tố gây hại khác. Miễn dịch giúp cơ thể nhận diện và loại bỏ các tác nhân xâm nhập, bảo vệ cơ thể khỏi các bệnh truyền nhiễm và các bệnh do rối loạn tự miễn. Hệ miễn dịch của cơ thể có nhiều cơ quan và tế bào khác nhau tham gia vào quá trình này. Một số cơ quan quan trọng trong hệ miễn dịch bao gồm tủy xương (nơi sinh ra các tế bào miễn dịch), hạch bạch huyết, lá lách, amidan, và các cơ quan bạch huyết khác. Các tế bào tham gia vào hệ miễn dịch bao gồm tế bào lympho T, tế bào lympho B, đại thực bào, tế bào NK (natural killer), bạch cầu trung tính và nhiều loại tế bào khác có nhiệm vụ nhận diện và tiêu diệt các tác nhân gây bệnh.
Giải Câu hỏi 3 trang 62 SGK Sinh học 11 Cánh diều - CD
Hệ miễn dịch được chia thành hai loại tuyến miễn dịch chính: tuyến miễn dịch chính và tuyến miễn dịch phụ. Tuyến miễn dịch chính bao gồm tủy xương và tuyến ức. Tủy xương có vai trò sản sinh ra các tế bào miễn dịch, bao gồm các tế bào lympho, bạch cầu và đại thực bào. Tuyến ức là nơi các tế bào lympho T trưởng thành và phát triển. Tuyến miễn dịch phụ gồm các hạch bạch huyết, lá lách, amidan và các cơ quan bạch huyết khác, nơi các tế bào miễn dịch làm nhiệm vụ nhận diện và phản ứng với các tác nhân xâm nhập. Các cơ quan này đóng vai trò trong việc lọc và tiêu diệt vi khuẩn, virus, tế bào ung thư, đồng thời hỗ trợ sự phát triển của các tế bào miễn dịch.
Luyện tập 2 trang 62 SGK Sinh học 11 Cánh diều - CD
Miễn dịch có thể được phân thành hai loại chính: miễn dịch đặc hiệu và miễn dịch không đặc hiệu. Miễn dịch không đặc hiệu là khả năng phòng vệ đầu tiên của cơ thể, giúp bảo vệ cơ thể khỏi các tác nhân xâm nhập mà không phân biệt được chúng là gì. Các thành phần của miễn dịch không đặc hiệu bao gồm da, niêm mạc, axit dạ dày, các tế bào thực bào, và các yếu tố hóa học như interferon. Miễn dịch không đặc hiệu không có khả năng ghi nhớ tác nhân gây bệnh, do đó khi cơ thể tiếp xúc lại với tác nhân đó, hệ miễn dịch sẽ phản ứng như lần đầu tiên.
Miễn dịch đặc hiệu là một hệ thống phòng vệ có khả năng nhận diện và phản ứng đặc biệt với các tác nhân gây bệnh nhất định. Nó liên quan đến sự hoạt hóa của tế bào lympho T và tế bào lympho B, tạo ra kháng thể để tiêu diệt các tác nhân gây bệnh. Miễn dịch đặc hiệu có khả năng ghi nhớ các tác nhân đã từng xâm nhập vào cơ thể, do đó nếu cơ thể tiếp xúc lại với tác nhân đó, phản ứng miễn dịch sẽ nhanh chóng và mạnh mẽ hơn.
Giải Câu hỏi 4 trang 63 SGK Sinh học 11 Cánh diều - CD
Các thành phần tham gia vào hàng rào miễn dịch không đặc hiệu bao gồm các cơ quan và tế bào có vai trò quan trọng trong việc phòng ngừa sự xâm nhập của các tác nhân gây bệnh. Đầu tiên là da và niêm mạc, là hàng rào vật lý ngăn chặn các tác nhân xâm nhập. Các tế bào thực bào (như đại thực bào và bạch cầu trung tính) có khả năng nhận diện và tiêu diệt các tác nhân gây bệnh. Các yếu tố hóa học như axit dạ dày, mucin trong dịch tiết, và interferon cũng tham gia vào việc ngăn chặn sự phát triển của các vi sinh vật gây hại. Ngoài ra, hệ thống bạch huyết, với sự tham gia của các tế bào miễn dịch, cũng giúp loại bỏ các tác nhân gây bệnh từ cơ thể.
Giải Câu hỏi 5 trang 63 SGK Sinh học 11 Cánh diều - CD
Khi các tác nhân gây bệnh như vi khuẩn hoặc virus xâm nhập vào cơ thể, hệ miễn dịch không đặc hiệu sẽ phát động phản ứng để tiêu diệt chúng. Đầu tiên, các tế bào thực bào như đại thực bào và bạch cầu trung tính sẽ di chuyển đến vị trí xâm nhập của tác nhân và thực hiện quá trình thực bào, trong đó chúng nuốt và tiêu diệt các vi sinh vật. Đồng thời, các phản ứng viêm sẽ được kích hoạt, giúp tăng cường lưu lượng máu đến khu vực bị nhiễm, cung cấp các tế bào miễn dịch và chất dinh dưỡng để loại bỏ tác nhân gây bệnh. Quá trình này diễn ra mà không cần sự tham gia của miễn dịch đặc hiệu, nhưng vẫn hiệu quả trong việc ngăn chặn sự xâm nhập của các yếu tố gây bệnh.
Giải Câu hỏi 6 trang 64 SGK Sinh học 11 Cánh diều - CD
Khi cơ thể tiếp xúc với một tác nhân gây bệnh, tuyến miễn dịch đặc hiệu sẽ được kích hoạt thông qua sự nhận diện của các tế bào lympho. Các tế bào miễn dịch này có khả năng nhận diện các kháng nguyên đặc hiệu trên bề mặt của vi khuẩn, virus hoặc tế bào lạ. Khi tế bào lympho B nhận diện được kháng nguyên, chúng sẽ sản sinh ra các kháng thể để tiêu diệt tác nhân gây bệnh. Cùng lúc, tế bào lympho T sẽ giúp tiêu diệt trực tiếp các tế bào nhiễm bệnh hoặc điều khiển các phản ứng miễn dịch khác. Cơ chế này đảm bảo rằng cơ thể có thể đối phó hiệu quả với các tác nhân xâm nhập.
Giải Câu hỏi 7 trang 64 SGK Sinh học 11 Cánh diều - CD
Miễn dịch dịch thể và miễn dịch qua trung gian tế bào đều có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ cơ thể. Miễn dịch dịch thể liên quan đến việc sản xuất kháng thể bởi các tế bào lympho B để chống lại các tác nhân gây bệnh, đặc biệt là các vi khuẩn và virus. Miễn dịch qua trung gian tế bào, trong khi đó, liên quan đến các tế bào lympho T, giúp nhận diện và tiêu diệt các tế bào nhiễm bệnh hoặc tế bào lạ. Cả hai hình thức miễn dịch này đều hỗ trợ nhau để đảm bảo cơ thể có thể chống lại nhiều loại tác nhân gây bệnh khác nhau.
Giải Câu hỏi 8 trang 65 SGK Sinh học 11 Cánh diều - CD
Việc sử dụng vaccine giúp kích thích hệ miễn dịch tạo ra kháng thể và tế bào miễn dịch để chống lại tác nhân gây bệnh mà không gây ra bệnh cho cơ thể. Vaccine giúp cơ thể chuẩn bị sẵn sàng để đối phó với những tác nhân gây bệnh khi chúng xâm nhập vào cơ thể. Cơ chế này giúp tăng cường khả năng miễn dịch, đồng thời giảm thiểu nguy cơ mắc các bệnh truyền nhiễm nghiêm trọng. Việc sử dụng vaccine đã giúp giảm thiểu các bệnh truyền nhiễm, bảo vệ cộng đồng khỏi sự lây lan của dịch bệnh.
Giải Câu hỏi 9 trang 66 SGK Sinh học 11 Cánh diều - CD
Dị ứng xảy ra khi hệ miễn dịch phản ứng quá mức với các chất vô hại mà cơ thể nhận diện như những tác nhân gây bệnh. Các chất này, được gọi là dị nguyên, có thể là phấn hoa, bụi nhà, hoặc thực phẩm nhất định. Khi cơ thể tiếp xúc với dị nguyên, hệ miễn dịch sản sinh ra các kháng thể IgE, làm giải phóng histamin và các chất khác gây ra các triệu chứng dị ứng như ngứa, nổi mẩn, hoặc khó thở.
Giải Câu hỏi 10 trang 66 SGK Sinh học 11 Cánh diều - CD
Bác sĩ thường phải thử thuốc trước khi tiêm kháng sinh vì có thể xảy ra phản ứng dị ứng hoặc sốc phản vệ đối với một số loại thuốc, đặc biệt là kháng sinh. Thử nghiệm này giúp xác định xem bệnh nhân có phản ứng bất thường với thuốc hay không và giúp giảm thiểu nguy cơ gây hại cho người bệnh.
Giải Câu hỏi 11 trang 66 SGK Sinh học 11 Cánh diều - CD
Người bị bệnh HIV/AIDS thường mắc các bệnh cơ hội do hệ miễn dịch của họ bị suy yếu nghiêm trọng. Virus HIV tấn công và phá hủy tế bào lympho T, làm giảm khả năng đáp ứng miễn dịch của cơ thể. Do đó, người nhiễm HIV dễ mắc phải các bệnh nhiễm trùng mà cơ thể khỏe mạnh có thể chống lại được, như lao, viêm phổi, hoặc nấm.
Giải Câu hỏi 12 trang 66 SGK Sinh học 11 Cánh diều - CD
Khi mắc bệnh ung thư, hệ miễn dịch có thể bị suy giảm do các tế bào ung thư có khả năng tránh khỏi sự phát hiện của hệ miễn dịch hoặc tấn công trực tiếp hệ thống miễn dịch. Ngoài ra, một số liệu pháp điều trị ung thư như xạ trị và hóa trị cũng có thể làm yếu hệ miễn dịch, khiến cơ thể dễ bị nhiễm trùng hơn.
Giải Câu hỏi 13 trang 67 SGK Sinh học 11 Cánh diều - CD
Bệnh tự miễn là tình trạng khi hệ miễn dịch nhận diện nhầm các tế bào của chính cơ thể như là tác nhân lạ và tấn công chúng. Một số bệnh tự miễn phổ biến bao gồm bệnh viêm khớp dạng thấp, lupus ban đỏ hệ thống, và bệnh đa xơ cứng.
Vận dụng 1 trang 67 SGK Sinh học 11 Cánh diều - CD
Để tăng cường khả năng bảo vệ của tuyến miễn dịch không đặc hiệu, chúng ta cần duy trì một lối sống lành mạnh, đảm bảo chế độ ăn uống hợp lý, luyện tập thể thao thường xuyên và giữ gìn vệ sinh cá nhân tốt. Các thói quen này giúp tăng cường hệ miễn dịch, làm giảm nguy cơ nhiễm bệnh.
Vận dụng 2 trang 67 SGK Sinh học 11 Cánh diều - CD
Các bệnh như sởi, quai bị và đậu mùa thường chỉ mắc một lần trong đời vì khi cơ thể đã tiếp xúc với các tác nhân gây bệnh, hệ miễn dịch sẽ tạo ra các kháng thể và ghi nhớ thông tin về tác nhân đó. Lần sau khi gặp lại tác nhân này, cơ thể sẽ có phản ứng nhanh chóng và mạnh mẽ hơn, giúp ngăn ngừa bệnh tái phát.
Vận dụng 3 trang 67 SGK Sinh học 11 Cánh diều - CD
Để thực hiện điều tra tiêm phòng dịch, chúng ta cần thu thập thông tin về các loại vaccine được sử dụng, số lượng người tham gia tiêm chủng, và kết quả kiểm tra sức khỏe sau khi tiêm. Việc này giúp theo dõi hiệu quả của chương trình tiêm phòng và phòng ngừa dịch bệnh.
