Cuộc cải cách của Lê Thánh Tông (1460-1497) được coi là một trong những dấu mốc quan trọng nhất trong lịch sử Việt Nam thời phong kiến. Đây không chỉ là cuộc cải cách mang tính toàn diện từ chính trị, hành chính, quân sự đến kinh tế, văn hóa và luật pháp, mà còn đặt nền tảng vững chắc cho sự thịnh trị của Đại Việt suốt nhiều thế kỷ. Dưới sự lãnh đạo của vua Lê Thánh Tông, Đại Việt không chỉ ổn định nội bộ mà còn đạt được những bước phát triển vượt bậc, tạo nên một nhà nước phong kiến tập quyền mạnh mẽ và xã hội tương đối hài hòa.
Trước hết, về mặt chính trị và hành chính, Lê Thánh Tông tiến hành một loạt cải cách nhằm củng cố quyền lực trung ương và xây dựng một bộ máy nhà nước phong kiến tập quyền chặt chẽ. Ông chia cả nước thành 13 đạo thừa tuyên (sau này là 15 đạo), mỗi đạo lại được chia thành các phủ, huyện, xã để quản lý. Ở cấp trung ương, Lê Thánh Tông thiết lập một cơ cấu hành chính rõ ràng với sáu bộ: Lại, Hộ, Lễ, Binh, Hình, Công, và xây dựng các cơ quan chuyên trách khác như Hàn lâm viện, Quốc sử viện. Vua trực tiếp tham gia điều hành công việc thông qua các hội nghị triều đình và luôn duy trì sự giám sát chặt chẽ đối với các quan lại. Hệ thống quan lại được tuyển chọn thông qua các kỳ thi khoa cử nghiêm ngặt, hạn chế sự can thiệp của các thế lực địa phương và giảm bớt tham nhũng, lộng quyền.
Về quân sự, Lê Thánh Tông thực hiện chính sách "ngụ binh ư nông", kết hợp việc duy trì lực lượng quân đội thường trực với việc huy động dân binh khi cần thiết. Quân đội được tổ chức thành các đơn vị chuyên nghiệp, được huấn luyện bài bản, đảm bảo khả năng bảo vệ lãnh thổ và chống lại mọi mối đe dọa từ bên ngoài. Chính sách này không chỉ giảm gánh nặng cho ngân sách nhà nước mà còn tạo điều kiện để quân nhân tham gia sản xuất nông nghiệp, góp phần phát triển kinh tế đất nước.
Trong lĩnh vực kinh tế, Lê Thánh Tông tập trung phát triển nông nghiệp, ngành kinh tế chủ đạo của Đại Việt. Ông ban hành các chính sách đo đạc và quản lý ruộng đất, lập sổ địa bạ để đảm bảo quyền lợi của nhà nước và người dân. Việc khuyến khích khai hoang và xây dựng hệ thống đê điều giúp mở rộng diện tích canh tác, nâng cao năng suất và đảm bảo an ninh lương thực. Bên cạnh đó, Lê Thánh Tông còn thúc đẩy thương mại, mở rộng các chợ đầu mối, tạo điều kiện cho giao thương nội địa và quốc tế phát triển.
Về mặt văn hóa – giáo dục, Lê Thánh Tông rất coi trọng việc phát triển Nho giáo, xem đây là tư tưởng chủ đạo để cai trị đất nước. Ông tổ chức các kỳ thi khoa cử đều đặn, mở rộng đối tượng dự thi, nhằm tuyển chọn những nhân tài có đức, có tài phục vụ triều đình. Nho giáo không chỉ trở thành nền tảng tư tưởng chính trị mà còn ảnh hưởng sâu sắc đến giáo dục và đạo đức xã hội. Dưới thời Lê Thánh Tông, Đại Việt có nhiều nhân tài xuất sắc như Ngô Sĩ Liên, Lương Thế Vinh, Thân Nhân Trung, những người đã góp phần vào việc phát triển tri thức và văn hóa nước nhà.
Một trong những thành tựu lớn nhất trong cải cách của Lê Thánh Tông là việc ban hành Bộ Luật Hồng Đức. Đây là một bộ luật tiến bộ, thể hiện rõ tinh thần nhân đạo, bảo vệ quyền lợi của người dân, đặc biệt là phụ nữ và trẻ em. Bộ luật quy định rõ các nguyên tắc về sở hữu đất đai, hôn nhân, gia đình, hình phạt và quyền lợi của các tầng lớp xã hội, tạo nên một hệ thống pháp luật minh bạch, công bằng, góp phần ổn định trật tự xã hội và duy trì công lý.
Không chỉ tập trung vào các lĩnh vực đối nội, Lê Thánh Tông còn chú trọng đến việc bảo vệ và mở rộng lãnh thổ quốc gia. Ông đã lãnh đạo nhiều cuộc chinh phạt, mở mang bờ cõi về phía Nam, củng cố quyền lực Đại Việt tại các vùng biên giới. Những thành tựu về quân sự và ngoại giao dưới thời ông đã giúp Đại Việt giữ vững độc lập, nâng cao vị thế quốc gia trong khu vực.
Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu lớn, cải cách của Lê Thánh Tông cũng đặt ra một số thách thức. Sự tập quyền mạnh mẽ, sự áp dụng nghiêm ngặt các nguyên tắc Nho giáo và pháp luật đôi khi làm giảm sự linh hoạt trong quản lý và hạn chế tự do cá nhân. Một số chính sách, như việc tăng cường kiểm soát ruộng đất, cũng gây ra mâu thuẫn và bất mãn ở một số vùng nông thôn.
Dù vậy, không thể phủ nhận rằng, cuộc cải cách của Lê Thánh Tông đã tạo nên một thời kỳ hoàng kim trong lịch sử phong kiến Việt Nam. Với tầm nhìn chiến lược, tài năng lãnh đạo và quyết tâm cải cách, ông không chỉ củng cố vị thế của triều đại nhà Lê mà còn đặt nền móng vững chắc cho sự phát triển lâu dài của đất nước. Những bài học từ cải cách của Lê Thánh Tông, từ việc tổ chức bộ máy nhà nước, xây dựng pháp luật, phát triển kinh tế đến việc khuyến khích giáo dục, vẫn giữ nguyên giá trị trong việc quản lý và phát triển đất nước ngày nay.
