Nguyễn Trãi là một trong những danh nhân văn hóa lớn nhất của dân tộc Việt Nam. Ông không chỉ nổi tiếng là một nhà quân sự tài ba, một chính trị gia lỗi lạc mà còn là một nhà văn, nhà thơ xuất sắc. "Bình Ngô đại cáo" là tác phẩm tiêu biểu của ông, được coi là bản tuyên ngôn độc lập thứ hai của nước Việt Nam sau "Nam quốc sơn hà". Để hiểu rõ hơn về tác phẩm này, cần đi sâu vào tìm hiểu về tác giả Nguyễn Trãi, hoàn cảnh sáng tác, nội dung và giá trị nghệ thuật của tác phẩm.
Nguyễn Trãi sinh năm 1380, mất năm 1442. Quê quán của ông là làng Nhị Khê, huyện Thường Tín, Hà Nội. Ông là con trai của Nguyễn Phi Khanh, một danh sĩ thời Trần, và bà Trần Thị Thái, con gái của quan Tư đồ Trần Nguyên Đán. Nguyễn Trãi được giáo dục trong môi trường gia đình có truyền thống hiếu học và yêu nước. Ông đỗ Thái học sinh năm 1400 và sau đó tham gia vào chính trường với vị trí quan trọng dưới triều Hồ.
Tuy nhiên, cuộc đời Nguyễn Trãi gặp phải nhiều biến cố. Sau khi nhà Hồ sụp đổ, ông tham gia khởi nghĩa Lam Sơn, trở thành một trong những cánh tay phải đắc lực của Lê Lợi. Ông được biết đến với những chiến lược quân sự thông minh, khả năng vận động chính trị và tài năng văn chương xuất chúng. Sau khi cuộc khởi nghĩa Lam Sơn thành công, ông đóng góp nhiều vào công cuộc xây dựng đất nước. Nhưng bi kịch đã xảy ra khi ông bị vu oan trong vụ án Lệ Chi Viên và bị xử tử cùng gia đình.
Tác phẩm "Bình Ngô đại cáo" được Nguyễn Trãi viết năm 1428, ngay sau khi cuộc khởi nghĩa Lam Sơn thành công, đất nước được giải phóng khỏi ách thống trị của quân Minh. Tác phẩm này do Nguyễn Trãi soạn thảo theo lệnh của Lê Lợi để công bố với toàn dân về thắng lợi của cuộc khởi nghĩa, khẳng định quyền độc lập, tự chủ của dân tộc. "Bình Ngô đại cáo" được coi là một bản "Tuyên ngôn độc lập" thể hiện tinh thần yêu nước, ý chí tự cường và nhân văn sâu sắc.
Về nội dung, "Bình Ngô đại cáo" có bố cục rõ ràng, mạch lạc với bốn phần chính.
Phần mở đầu khẳng định tư tưởng nhân nghĩa và nền độc lập dân tộc. Nguyễn Trãi đã đưa ra tư tưởng "nhân nghĩa" - lấy việc yên dân làm trọng, làm cơ sở lý luận cho toàn bộ bài cáo. Tác phẩm nhấn mạnh vào quyền tự chủ, sự tồn tại của một dân tộc Việt Nam độc lập, có văn hóa riêng, lịch sử lâu đời.
Phần thứ hai kể lại tội ác của giặc Minh. Đây là phần tố cáo mạnh mẽ, đanh thép những hành động tàn bạo, phi nhân tính của quân Minh trong suốt thời gian đô hộ nước ta. Tác giả đã vạch trần từng âm mưu, thủ đoạn thâm độc mà giặc Minh sử dụng để đàn áp dân tộc Việt, từ việc bóc lột sức lao động, tàn sát nhân dân đến hủy hoại văn hóa, kinh tế nước ta.
Phần thứ ba thuật lại quá trình kháng chiến gian khổ nhưng hào hùng của nghĩa quân Lam Sơn. Nguyễn Trãi đã tái hiện lại những chặng đường đầy khó khăn, thử thách của nghĩa quân, từ khi khởi nghĩa trong điều kiện thiếu thốn đến lúc giành được thắng lợi. Tác giả cũng không quên nhấn mạnh vai trò lãnh đạo tài tình của Lê Lợi, sự đoàn kết và ý chí bất khuất của toàn dân.
Phần kết thúc tuyên bố nền hòa bình, khẳng định quyền tự chủ của đất nước và sự chấm dứt của chiến tranh. Nguyễn Trãi kết luận bằng lời khẳng định mạnh mẽ về sự trường tồn của dân tộc Việt Nam và gửi gắm niềm tin vào một tương lai tươi sáng.
Về nghệ thuật, "Bình Ngô đại cáo" là tác phẩm mẫu mực của thể loại cáo - một thể văn chính luận cổ điển. Tác phẩm mang tính chất hào sảng, uy nghiêm với sự kết hợp tài tình giữa lý lẽ và cảm xúc, giữa chính luận và trữ tình. Ngôn ngữ của tác phẩm vừa giàu hình ảnh, giàu nhạc điệu vừa giàu tính biểu cảm. Những câu văn hùng hồn, giàu chất thơ đã khơi dậy niềm tự hào, tình yêu nước và ý chí tự cường trong lòng người đọc.
Tác phẩm còn là bài học sâu sắc về lòng nhân nghĩa và tinh thần yêu nước. Nguyễn Trãi đã xây dựng hình tượng dân tộc Việt Nam như một dân tộc anh hùng, kiên cường, biết đứng lên chống lại bất công và áp bức. Tư tưởng nhân nghĩa trong tác phẩm không chỉ dừng lại ở việc bảo vệ dân tộc mà còn bao hàm ý nghĩa sâu rộng về lòng nhân đạo, tình yêu hòa bình.
"Bình Ngô đại cáo" không chỉ có giá trị lịch sử mà còn mang giá trị văn học to lớn. Tác phẩm là minh chứng rõ nét cho tài năng và tấm lòng của Nguyễn Trãi đối với dân tộc. Qua đó, người đọc cảm nhận được tinh thần yêu nước mãnh liệt, ý chí kiên cường và lòng nhân nghĩa sâu sắc của cha ông ta trong hành trình dựng nước và giữ nước.
Trong thời đại ngày nay, việc nghiên cứu và tìm hiểu về "Bình Ngô đại cáo" không chỉ giúp chúng ta hiểu thêm về lịch sử dân tộc mà còn khơi gợi lòng yêu nước, ý thức trách nhiệm đối với tổ quốc. Tác phẩm này mãi mãi là niềm tự hào và là nguồn cảm hứng bất tận cho mọi thế hệ người Việt Nam.
